Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε στο ιστολόγιο «Μποτίλια στον Άνεμο». Η επιμέλεια (εισαγωγή, επεξηγήσεις, μεταφορά κειμένων στο διαδίκτυο, σημειώσεις, επιλογή φωτό, σκίτσα κλπ) της μελέτης είναι του Μπάμπη Ζαφειράτου.

Α’ ΕΙΣΑΓΩΓΗ.

Στο Ημερολόγιό του ο Κομαντάντε καταγράφει όλο το τελευταίο του αντάρτικο, ανελλιπώς και χωρίς ούτε ένα κενό· 335 συνολικά ημέρες, συν τις 11 αναλύσεις του, που ακολουθούν στο τέλος του κάθε μήνα και συνοψίζουν τα γεγονότα.

Ο Τσε έγραφε ακατάπαυστα ‒γίνεται αμέσως αντιληπτό‒ και υπό οιεσδήποτε συνθήκες· ακόμα και όταν σερνόταν κυριολεκτικά από τις εξαντλητικές πορείες, την πείνα, την αϋπνία ή τις φοβερές ασθματικές κρίσεις· ή κι απ’ όλα αυτά ταυτόχρονα· είτε γιορτάζοντας κάποια επέτειο ‒δεν παρέλειπε τα γενέθλια φίλων και συντρόφων‒ είτε μετά από μια σκληρή μάχη και την απώλεια αγαπημένων προσώπων, κρατώντας παράλληλα και ένα ακόμα Ημερολόγιο Αξιολόγησης των ανδρών του.
Μερικές από αυτές τις αξιολογήσεις μεταφέρονται και εδώ, στο τέλος κάποιων ημερομηνιών, και με αφορμή πάντα τα γεγονότα που προηγούνται.

Πολλοί ακόμη αντάρτες (Ελισέο Ρέγιες Ροντρίγκεζ -Καπιτάν Σαν Λούις, Πόμπο -Χάρυ Βιγιέγας, Ίντι -Γκουίντο Περέντο και άλλοι), ακολουθώντας τη συνήθεια του αρχηγού τους, τηρούν ημερολόγιο.

Επίσης, εκτός από τα σημεία που σχετίζονται με την Κυριακάτικη Ανάγνωση,έχουν μεταφερθεί και άλλα σημαντικά γεγονότα του Ημερολογίου, που καλύπτουν 138 εγγραφές του Τσε, έτσι ώστε να δίνουν μια αρκετά πλήρη εικόνα από το τελευταίο δραματικό οδοιπορικό του προς την αθανασία.
Πιστεύουμε ότι σύντομα θα είναι διαθέσιμες και οι 335 ημέρες (346 συνολικά εγγραφές), μαζί με τον Πρόλογο του Φιντέλ, που συνόδευε, άλλωστε, και την αρχική πρώτη έκδοση.

Ο Τσε και ο Πατσούγκο ‒Ισπανοί έμποροι βοοειδών, ενίοτε‒ από (πιθανότατα) 23 Οκτώβρη 1966 ταξιδεύουν: Αβάνα – Μόσχα – Πράγα – Βιέννη – Φρανκφούρτη – Παρίσι – Μαδρίτη – Σάο Πάολο, στη 1 Νοέμβρη. Στις 6 Νοέμβρη βρίσκονται στην Κορούμπα, σύνορα Βραζιλίας – Βολιβίας. Από τη Φρανγκφούρτη κι αυτή η ατζέντα που έμελλε να γίνει το Ημερολόγιο Βολιβίας από 1 Γενάρη έως 7 Οκτώβρη 1967.

Φ ύ λ λ α    η μ ε ρ ο λ ο γ ί ο υ

Οι 138 εγγραφές της Μποτίλιας αναλύονται σε:

62 πλήρεις καταγραφές: 

• Ολόκληρες οι 3 πρώτες (7-9 Νοέμβρη 1966), οι 7 τελευταίες (1-7 Οκτώβρη 1967) και 41 ακόμη πλήρεις ημέρες (συν. 51)
• Οι 11 μηνιάτικες Αναλύσεις του Κομαντάντε (Νοε. 1966 – Σεπ. 1967).

50 αποσπάσματα (συχνά εκτεταμένα) αντίστοιχων ημερών. 

26 προσθήκες – αποσπάσματα διαφορετικών ημερών (1. Επίμετρο) για Ντεμπρέ (ο Γάλλος) και σία (ο Κάρλος και ο Άγγλος δημοσιογράφος).Ο υπάλληλος του Εθνικού Ινστιτούτου Αγροτικής Μεταρρύθμισης, Λουίς Ερνάνδες Γκαλβάν, ξαναγίνεται ο Ουρουγουανός έμπορος Ραμόν Μπενίτεζ από το Μοντεβιδέο, ο οποίος ενάμιση χρόνο πριν (23 Απρ. 1965) είχε ήδη επισκεφτεί το Νταρ ες Σαλάαμ της Τανζανίας, με επόμενο σταθμό την Κιγκόμα της λίμνης Ταγκανίκα και τελικό προορισμό του την αντίπερα όχθη της, στον μικρό οικισμό της Κιμπάμπα, στο έδαφος του Κονγκό. Ο ίδιος έμπορος, θα ταξιδέψει στις 19 Ιουλίου 1966 στη Βιέννηαπό την Πράγα, όπου είχε βρεθεί περί τα τέλη Φεβρουαρίου, και μετά την αποτυχία των αφρικανικών του «επιχειρήσεων».«Έμαθα στο Κονγκό· υπάρχουν λάθη που δε θα ξανακάνω, ίσως κάποια άλλα να επαναληφθούν και να διαπράξω και μερικά καινούργια. Βγήκα με μεγαλύτερη πίστη, όσο ποτέ άλλοτε, στον αντάρτικο αγώνα, αλλά αποτύχαμε. Η ευθύνη μου είναι μεγάλη· δε θα ξεχάσω ούτε την ήττα αλλά ούτε και τα πολύτιμα διδάγματά της».

Από τις 62 ημέρες ‒σε αυτές περιλαμβάνονται και όσες αφορούν μάχες και αψιμαχίες (φωτό-σχεδιάγραμμα στις 23 Μάρτη)‒, οι 30 αναφέρονται την περίοδο των τελευταίων 70 ημερών (με 11 σημαδιακές μέρες του Αυγούστου και 12 του Σεπτέμβρη), από την κρίσιμη μάχη της 30 Ιουλίου, όπου ξεκίνησετο βαρύ πλήγμα της οπισθοφυλακής του Τσε, μέχρι την ενέδρα του Βάδο δελ Γέσο (31 Αυγούστου ‒βλ. Σημειώσεις Μποτίλιας, V. Η Ενέδρα στον Ρίο Γκράντε) και την απελπισμένη προσπάθεια εξόδου των ανταρτών από τονκλοιό που σφίγγει‒, αλλά και ολόκληρη βέβαια (όπως προαναφέραμε) η βδομάδα της αρχής του τέλους, με το Ημερολόγιο να παίρνει φωτιά.Λα Παζ Βολιβία. Ξενοδοχείο Κοπακαμπάνα, 3 Νοέμβρη 1966. Ο κύριος Αδόλφο Μένα, Ουρουγουανός μελετητής της υπαίθρου, αυτοφωτογραφίζεται.

Ε π ε ξ η γ ή σ ε ι ς

Σε [αγκύλες] εντός των «φύλλων» υπάρχουν ‒όπου κρίνεται απαραίτητο‒σύντομες επεξηγήσεις, πληροφορίες, προσθήκες, μικρές αναδρομές και σημειώσεις της Μποτίλιας για καλύτερη παρακολούθηση των γεγονότων.

Συγκεντρώθηκαν και προτάσσονται τα διπλά και τριπλά (σε πολλές περιπτώσεις) ονόματα των ανταρτών, τόσο από τις σημειώσεις ‒ επεξηγήσεις του Ημερολογίου (κάποια από αυτά περιλαμβάνονται βέβαια και στην ελληνική έκδοση), όσο και από πολλές και διαφορετικές πηγές, δίνοντας ταυτόχρονα και μερικά πληροφοριακά στοιχεία για τον καθένα. (Β. Η γεωγραφία των ονομάτων).

Επεξηγούνται τα αρκτικόλεξα που συναντήσαμε, αφού στην ελλ. μτφρ. έχουν μετατραπεί απλώς σε ελληνικούς χαρακτήρες και χωρίς άλλη πληροφορία (σήμερα, το διαδίκτυο μας έχει κάνει… σοφούς). (Γ. Αρκτικόλεξα και χρήσιμες λέξεις).

Τηρήθηκε η ορθογραφία και η προφορά ονομάτων και τοπωνυμίων (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων) και κρατήθηκε επιμελώς το «Γκουεβάρα» της εν λόγω έκδοσης, όχι μόνο γιατί έτσι πρωτακούσαμε στα ελληνικά το θρυλικό όνομα, αλλά και σαν φόρο τιμής στον αξέχαστο Μάνο Λοΐζο, αφού με αυτή την προφορά του ονόματος τραγουδήσαμε μαζί του.

Ο Τούμα και ο Τσε στο Αμπαπό, πριν την αναχώρησή τους για τη Λανγκουίγιας.

Λ ο ι π ά

Στις Σημειώσεις (2. I-IX), θα βρείτε πληροφορίες και υλικό για: Γάλλο, Κάρλος, Άγγλο, Τάνια, Λογιόλα, Ίντι, τους πέντε, τη σφαγή των ορυχείων.

Τέλος, στην τρίτη ενότητα (3. Τάιμπο) μεταφέρθηκαν το 57ο και το 58ο Κεφάλαιο από το βιβλίο του Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο ΙΙ, ΕΡΝΕΣΤΟ ΓΚΕΒΑΡΑ γνωστός και ως ΤΣΕ, (Μετάφραση: Βασιλική Κνήτου, ΚΕΔΡΟΣ 2005), στα οποία εξιστορούνται τα γεγονότα που ακολούθησαν από την τελευταία τελεία που βάζει ο Τσε στο Ημερολόγιό του, μέχρι την Αιχμαλωσία του στο Φαράγγι του Γιούρο.

Βολιβία, Στρατόπεδο Νακαχουάσου.

Χοακίν [ή Βίλο – Χουάν Βιτάλιο Ακούνια Νούνες].Αρχηγός Οπισθοφυλακής ‒ Κούβα. Σκοτώθηκε στην ενέδρα του Βάδο δελ Γέσο, 31 Αυγ. 1967. (Βλ. ‒Σημειώσεις Μποτίλιας, V. Η Ενέδρα στον Ρίο Γκράντε). 42 χρονώ.Αλεχάντρο [Γκουσταύο Ματσίν Χοέδ δε Μπέσε].Κέντρο ‒ Κούβα. Διοικητής του στρατού των ανταρτών.Ενσωματώθηκε στους αντάρτες το Δεκέμβριο του 1966, όπου ήταν και ο γενικός διευθυντής. Στις 17 Απρ., λόγω προβλημάτων υγείας, έμεινε πίσω με την ομάδα του. […] βαδίσαμε καλά μέχρι τον Ικίτα, αλλά η Τάνια και ο Αλεχάντρο καθυστέρησαν. Όταν έβαλαν θερμόμετρο, η Τάνια είχε πάνω από 39 πυρετό και ο Αλεχάντρο 38. (Ημερολόγιο, 16 Απρ.). Σκοτώθηκε στην σφαγή του Βάδο δελ Γιέσο (ενέδρα του Ονοράτο) στο Ρίο Γκράντε, 31 Αυγ. 1967. (βλ. ‒Σημειώσεις Μποτίλιας, V. Η Ενέδρα στον Ρίο Γκράντε και VΙ. Ονοράτο). 30 χρονώ.

Μπραούλιο [Ισραέλ Ρέγιες Ζάγιας]. Υπαρχηγός Οπισθοφυλακής ‒ Κούβα. Παλαίμαχος από τη Σιέρα Μαέστρα και το Κονγκό. Επικεφαλής της οπισθοφυλακής. Έπεσε στην ενέδρα στο Ρίο Γκράντε, 31 Αυγ. 1967. 34 χρονώ.

Μιγέλ [ή Μανουέλ – Μανουέλ Χερνάντες Οσόριο].Αρχηγός Εμπροσθοφυλακής ‒ Κούβα. Σκοτώθηκε στη μάχη, στο Φαράγγι του Μπατάν, μαζί με το Κόκο και τον Χούλιο, στις 26 Σεπ. 1967. «Το τσάκισμα» που λέει ο Τσε. (Βλ. Ημερολόγιο, 26 Σεπτέμβρη). 36 χρονώ.

Ρολάντο [Ελισέο Ρέγιες Ροντρίγκεζ, Καπιτάν Σαν Λούις].Κέντρο ‒ Κούβα. Επαναστάτης από τα δεκατρία του κι από τη Σιέρα Μαέστρα, Κομισάριος στη Βολιβία. Σκοτώθηκε σε μάχη στις 25 Απρ. 1967. Ο θάνατός του ήταν ένα σκληρό χτύπημα, γιατί σκεφτόμουν να τον αφήσω διοικητή ενός δεύτερου πιθανού μετώπου. (Ημερολόγιο, 25 Απρ. και Ανάλυση του Μήνα). 27 χρονώ.

Φέλιξ [ ή Ελ Ρούμπιο (ο Ξανθός)- Ζέζους Σουάρες Γκαγιόλ]. Κομισάριος, Οπισθοφυλακή ‒ Κούβα. Ένας παλαίμαχος. Όταν κλήθηκε από τον Τσε στη Βολιβία, κατείχε τη θέση του Αναπληρωτή Υπουργού Βιομηχανίας. Σκοτώθηκε στη μάχη, στον Ρίο Ιριπιτί, 10 Απρ. 1967. Το πρώτο αίμα. (βλ. Ημερολόγιο, 12 Απρ.). 31 χρονώ. 

Πατσούγκο [ή Πάτσο – Αλμπέρτο Φερνάντες Μόντες ντε Όκα]. Εμπροσθοφυλακή ‒ Κούβα. Σκοτώθηκε στη μάχη, στο Φαράγγι του Γιούρο, 8 Οκτ. 1967. 32 χρονώ.

Τουμαΐνι [ή Τούμα – Κάρλος Κοέγιο]. Κέντρο ‒ Κούβα.Ο αχώριστος σύντροφος, που στο Κονγκό βαφτίστηκε Τούμα. Σκοτώθηκε σε μάχη στη Λα Φλορίντα, 26 Ιουν. 1967.Μαζί του, έχασα τον αχώριστο σύντροφο των τελευταίων χρόνων, τον πιστό σε κάθε δοκιμασία φί­λο. Έχω την εντύπωση ότι έχασα ένα γιο μου. (βλ. Ημερολόγιο, 26 Ιούν). 27 χρονώ.

Πάπι [Ρικάρντο, Μπίλι και Τσίντσου – Χοσέ Μαρία Μαρτίνες Ταμάγιο]. Κέντρο ‒ Κούβα. Σύντροφος και στο Κονγκό. Σκοτώθηκε σε μάχη, στον Ρίο Ροζίτα, μαζί με τον Ραούλ. 30 Ιουλ. 1967. Είναι μια άλλη βαριά απώλεια εξαιτίας της ποιότητας του ανθρώπου (βλ. Ημερολόγιο, ημ/νία). 31 χρονώ.

Αρτούρο [Ρενέ Μαρτίνες Ταμάγιο]. Κέντρο ‒ασυρματιστής ‒ Κούβα. Ο μικρός δελφός του Πάπι. Ποιητής, με δράση από τα φοιτητικά του, ξυλοκοπείται από το καθεστώς Μπατίστα, αφήνεται ελεύθερος και ενώνεται με τον μεγάλο του αδερφό στο αντάρτικο. Το 1964 σπουδάζει στην ΕΣΣΔ και το φέρει βαρέως που δεν συνοδεύει τον Τσε στο Κονγκό. Σκοτώθηκε στο Φαράγγι του Γιούρο, 8 Οκτ. 1967. 26 χρονώ.

Μόρο [Μορογκόνο ή Μουγκάνκα ή Γιατρός – Οκτάβιο ντε λα Κονσεψιόν ντε λα Πεντράχα]. Κέντρο ‒ Κούβα. Σκοτώθηκε στη μάχη στο Καχόνες στις 12 Οκτ. 1967. 32 χρονώ.

Αντόνιο [ή Όλο – Ορλάντο Παντόχα Ταμάγιο]. Κέντρο ‒Κούβα. Σκοτώθηκε στη μάχη, στο Φαράγγι του Γιούρο, 12 Οκτ. 1967. 34 ετών.

Μάρκος [ή Πινάρες – Αντόνιο Σάντσες Ντίαζ]. Οπισθοφυλακή ‒ Κούβα. Σκοτώθηκε σε μάχη στην Πένια Κολοράντα, 2(ή 1;) Ιουν. 1967. 40 χρονώ. Εκείνη τη μέραο Τσε σημειώνει: «Εδημοσίευσαν ένα παράξενο ανακοινωθέν για δυο νεκρούς και τρεις τραυματίες, χωρίς να ξέρουμε αν πρόκειται για παλιούς ή νέους». Ο δεύτερος νεκρός ήταν ο Βολιβιανός Κασίλδο Κονδόρι (δεξιά). Οπισθοφυλακή. 26 χρονώ.

Ελ Μέντικο [Ο Γιατρός, El Negro -Ρεστιτούτο Χοσέ Καμπρέρα Φλόρες]. Οπισθοφυλακή ‒ Περού.  Ο ένας από τους 3 Περουβιανούς (Ελ Τσίνο και Εουστάκιο οι άλλοι δύο).Διέφυγε από τη σφαγή του Βάδο δελ Γέσο (31 Αυγ. βλ. ‒Σημειώσεις Μποτίλιας, V. Η Ενέδρα στον Ρίο Γκράντε), συνελήφθη άοπλος, βασανίστηκε άγρια και εκτελέστηκε στις 3 Σεπ. 1967. Μέλος του Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού του Περού (ELNP).(Βλ. Ημερολόγιο 4 Σεπ.). 31 χρονώ.

Εουστάκιο [Λούσιο Εδιμπέρτο Γκαλβάν Χιδάλγο].Κέντρο ‒ Περού. Σκοτώθηκε στην μάχη στο Καχόνες, στη συμβολή του Ριο Μίζκε και Ριο Γκράντε, 12 Οκτ. 1967. 30 χρονώ.

Μπιγκότες [Λόρο και Χόρχε (Βάσκες Βιάνα)].Εμπροσθοφυλακή ‒ Βολιβία. Τραυματίστηκε στη μάχη, μεταφέρθηκε στο Νοσοκομείο, από όπου τον απήγαγε ο Βολιβιανός Στρατός, για να τον δολοφονήσει στις 22 Απριλίου 1967, ρίχνοντάς τον από ελικόπτερο. Είναι αυτός για τον οποίο σημειώνει ο Τσε στις 7 Αυγούστου: Από τους 6 πρώτους [άντρες], οι 2 σκοτώθηκαν, ό ένας χάθηκε κι οι δύο πληγώθηκαν (βλ.Ημερολόγιο, 7 Aυγ). 28 χρονώ.

Ραούλ [Ραούλ Κισπάγια Τσόκε]. Εμπροσθοφυλακή ‒Βολιβία. Σκοτώθηκε σε μάχη, στον Ρίο Ροζίτα, 30 Ιουλ. 1967.Εξαιρετική αυτοπεποίθηση που μας κόστισε τον τραυματισμό του Ρικάρντο [Πάπι] και μετά του Ραούλ, που είχε πάει να τον βοηθήσει. (βλ. Ημερολόγιο, 30 και 31 Ιούλ). 27 χρονώ.

Απολινάρ [Απολινάριο, Πόλο – Απολινάριο Ακίνο Κίσπε]. Οπισθοφυλακή ‒ Βολιβία. Σκοτώθηκε στην ενέδρα του Βάδο δελ Γέσο, 31 Αυγ. 1967 (Βλ. ‒Σημειώσεις Μποτίλιας, V. Η Ενέδρα στον Ρίο Γκράντε). 32 χρονώ.

Παν Ντιβίνο [ή Πέδρο – Αντόνιο Νούνες Ταρδίο].Οπισθοφυλακή ‒ Βολιβία. Σκοτώθηκε σε ενέδρα στα βουνά Ινιάο, 9 Αυγ. 1967. 26 χρονώ.

Τσαπάκο [ή Λούις – Χάιμε Αράνα Καμπέρο]. Κέντρο ‒Βολιβία. Δολοφονήθηκε ενόσω ήταν τραυματίας από την ενέδρα στο Καχόνες, 12 Οκτ. 1967. 29 χρονώ.

Κόκο [Ρομπέρτο Περέντο Λέιγε, αδελφός του Ίντι].Εμπροσθοφυλακή ‒ Βολιβία. Σκοτώθηκε στη μάχη, στο Φαράγγι του Μπατάν, στις 26 Σεπ. 1967. «Η πιο σοβαρή απώλεια μετά τον Ρολάντο» (Βλ. Ημερολόγιο, 26 Σεπτέμβρη – Αξιολόγηση και ο Φιντέλ, Ανάλυση Μήνα Νοέ). 29 χρονώ.

Κάμπα [Ορλάντο Χιμένες Μπάθαν]. Εμπροσθοφυλακή ‒Βολιβία. Ο Τσε δεν τον εκτιμούσε ιδιαίτερα (Ανάλ. Μήνα Σεπτ.: Η εξαφάνιση του Κάμπα είναι καθαρό κέρδος). Συνελήφθη από το στρατό στις 30 Σεπτ. 1967 κοντά στη Λα Ιγκέρα μαζί με τον Αντόνιο Ντομινγκουές Φλόρες (Λεόν). Οδηγήθηκε στο Στρατοδικείο του Καμίρι και βασανίστηκε για να καταθέσει εναντίον Ντεμπρέ -Μπούστος (βλ. Ημερολόγιο, 3 και 5 Οκτ.), αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Καταδικάστηκε σε 30 χρόνια φυλάκιση. Πήρε αμνηστία το 1970, ζήτησε πολιτικό άσυλο στη Σουηδία και πέθανε το 1994 (60 χρονώ). 

Λεόν [Αντόνιο Ντομινγκουές Φλόρες]. Κέντρο ‒Βολιβία. Μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Βολιβίας. Εγκατέλειψε τον αγώνα στη Λα Ιγκέρα, στις 26 Σεπ. 1967.[Ημερολ. 26 Σεπ.: Ο Κάμπα εξαφανίστηκε, παρατώντας το γυλιό του. (…) Τότε είδαμε πως είχε εξαφανιστεί και ο Λεόν]. Παραδόθηκε στις αρχές και έδωσε κάθε δυνατή πληροφορία για την κίνηση των ανταρτών. Κατέθεσε εναντίον Ντεμπρέ -Μπούστος, αλλά συνέχισε να κρατείται. Αφέθηκε κι αυτός ελεύθερος με την αμνηστία του 1970. [Ημερολόγιο, 3 Οκτ.: Το ραδιόφωνο ανάγγειλε πως αιχμαλωτίστηκαν δυο άντρες: ο Αντόνιο Ντομινγκουές Φλόρες (Λεόν) και ο Ορλάντο Χιμένες Μπάθαν (Κάμπα)].

Μόισες Γκεβάρα Ροντρίγκες. Κέντρο ‒ Βολιβία.Σκοτώθηκε στην ενέδρα του Βάδο δελ Γέσο, 31 Αυγ. 1967 (Βλ.πορτραίτο του από τον Φιντέλ στο Προλόγισματου Ημερολογίου –Ανάλυση Μήνα Νοε. 1966). 28 χρονώ.

Νάτο [Χούλιο Λούις Μέντες Κόρνες]. Κέντρο ‒Βολιβία. Από τους πρώτους αντάρτες και επικεφαλής προμηθειών. Ένας από τους 10 επιζώντες στο Φαράγγι του Γιούρο. Έπεσε στην τελευταία ενέδρα του στρατού στη Ματαράλ, 15 Νοε. 1967. 30 χρονώ.

*
«Ο Ίντι, ο Παμπλίτο, ο ελ Τσίνο, κι ο Ανιθέτο.

Και ο κλοιός που σφίγγει».

Ελ Τσίνο [Χουάν Πάμπλο Τσανγκ]. Κέντρο ‒ Περού.Εκτελέστηκε στη Λα Ιγκέρα, 9 Οκτ. 1967, και σκηνοθέτησαν το θάνατό του για να φαίνεται ότι σκοτώθηκε στη μάχη. 47 χρονώ.

Παμπλίτο [Πάμπλο – Φρανσίσκο Χουάνα Φλόρες].Εμπροσθοφυλακή ‒ Βολιβία. Σκοτώθηκε στη μάχη στο Kαχόνες στις 12 Οκτ. 1967. 22 χρονώ.

Ανισέτο [Ανισέτο Ρεϊνάγα Γορδίγιο].Εμπροσθοφυλακή ‒ Βολιβία. Ενώθηκε με τους αντάρτες το Γενάρη του 1967. Έπεσε στο Φαράγγι του Γιούρο, 8 Οκτ. 1967. 27 χρονώ.

*
10.000 πέσος το κεφάλι, γι’ αυτούς που γλύτωσαν από το Φαράγγι του Γιούρο

(Σημειώσεις, VIIΙ. Οι 5 που διέφυγαν και
VIII α. Η οδύσσεια αυτών που επέζησαν)

Μπενίνιο [Νταριέλ Αλαρκόν Ραμίρεθ]. Εμπροσθοφυλακή‒ Κούβα 
(1939 – )

Ουρμπάνο [Λεονάρντο Ταμάγιο Νούνιεθ]. Κέντρο ‒ Κούβα
(1941 – )

Πόμπο [Χάρυ Βιγιέγας Αντόνιο Ταμάγιο]. Κέντρο ‒ Κούβα
(1940 – )

Ίντι [Γκουίντο Περέντο]. Κέντρο ‒ Βολιβία. 9 Σεπ. 1969. 32 χρονώ.

Ντάριο [ Νταβίντ Αντριαζόλα Βεϊζάγα].Εμπροσθοφυλακή ‒ Βολιβία. 31 Δεκ. 1969. 28 χρονώ.

*
Oι 3 που εγκατέλειψαν το αντάρτικο

Μαουρίτσιο [Ελ Πελάο και Κάρλος]. Πρόκειται για τον Αργεντινό «ζωγράφο-καταδότη» Σίρο Ρομπέρτο Μπούστος ή Μάρκο ή Μαουρίτσιο ή Ελ Πελάντο ή Ελ Πελάο ή Κάρλος Αλμπέρτο Φρουκτουόσο. Σύνδεσμος των ανταρτών.
Κέντρο. (1932 – ).

Ρεζίς Ντεμπρέ ή Δαντόν ή Γάλλος. Κέντρο. (1940 – ).

[41. Αξιολόγηση Δαντόν (Ρεζίς Ντεμπρέ) 6/3/67

Συνελήφθη στις 20/4/67, κατά τη διάρκεια αποστολής. Η κατάστασή του δεν είναι ξεκάθαρη· αν και είναι δύσκολο να κάνουν κάτι νόμιμα, μπορεί και να τον βασανίσουν. Χάσαμε μια μεγάλη πνευματική προσωπικότητα, αλλά αμφιβάλλω ότι μπορεί να γίνει ένας καλός μαχητής].

Άγγλος [ο Αγγλοχιλιανός δημοσιογράφος Τζωρτζ Άντριου Ροθ].

(Για τους τρεις βλ. Σημειώσεις -I. II. III.)

*
Κι ένας άκαπνος

Εστανισλάο [Έλ Νέγκρο, Μάριο ή Μάριο Μόνχε ή σκέτο Μόνχε] ‒Βολιβία. (Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Βολιβίας). Ο… άκαπνος: Ο Μάριο Μόνχε, βέβαια, δεν είχε τη παραμικρή ιδέα από αντάρτικο και δεν είχε πολεμήσει ποτέ. (Φιντέλ) – Βλ. από Ημερολόγιο, Ανάλυση Μήνα Νοε. 1966 και 21 Γενάρη.

*

Οι δυο γυναίκες του Αντάρτικου

(Σημειώσεις, IV. και VII.)

Τάνια, Αργεντινογερμανίδα, 1937-1967. 30 χρονώ.

Η Λογιόλα Γκουσμάν (1942 – ) με τον Tσε, κατά την ανάθεση των οικονομικών της καθηκόντων.

*Η κίνηση των ανταρτών από Μάρτη έως Οκτώβρη 1967.

Γ. Τα αρκτικόλεξα της ελληνικής έκδοσης

Ε.Λ.Ν. = Εθνικός Απελευθερωτικός Στρατός (Ejército de Liberación Nacional) της Βολιβίας, που δημιουργήθηκε από τον Τσε.

Ο.Λ.Α.Σ. = Οργάνωση Αλληλεγγύης της Λατινικής Αμερικής (OrganizaciónLatinoAmericana de Solidaridad) δημιουργήθηκε στην Κούβα τον Αύγουστο του 1967, από επαναστατικά κινήματα και αντι-ιμπεριαλιστές της Λατινικής Αμερικής

Π.Ρ.Α = Partido Revolucionario Auténtico ‒Αυθεντικό Επαναστατικό Κόμμα. Ιδρύθηκε από τον Γουώλτερ Γκεβάρα το 1960 (Πρόεδρος της Βολιβίας το 1979, ούτε για 3 μήνες), μετά από διάσπαση του Movimiento Nacionalista Revolucionario ‒ Εθνικιστικό Επαναστατικό Κίνημα.

Π.Σ.Β. = Partido Socialista (Boliviano), είχε συνεργαστεί με το ακροδεξιό εθνικιστικό κόμμα Falange Socialista Boliviana. Εκείνη την περίοδο άσκησε κριτική για τη σφαγή των ορυχείων του Σαν Χουάν. [Βλ. Σημειώσεις -IX]

χρήσιμες λέξεις

Σπηλιές  [κρύπτες που έφτιαχναν σκάβοντας στη γη, συνήθως στις όχθες των ποταμιών]

Γόνδολα  [βολιβιανή λαϊκή έκφραση για το αυτοκίνητο. Εδώ πρόκειται για το «πηγαινέλα» στη μεταφορά ανεφοδιασμού]

Ματσετέρος  [από τη ματσέτα, μεγάλο μαχαίρι]

Αμπαρκάς  [σαντάλια χωριάτικα]
Τσούτσιαλ  [χωράφι φυτεμένο με είδος μπαμπού]
Και μερικές ακόμα, οι οποίες επεξηγούνται εντός του κειμένου.

*

Μανίλα: Όπου αναφέρεται «του Μανίλα» ή «τον Μανίλα», πρόκειται για τη Μανίλα που είναι η κωδική ονομασία της Αβάνας.

Τα μηνύματα από εκεί φτάνουν μέσω βραχέων στους αντάρτες και τα αποκωδικοποιούν με ειδικό μαγνητόφωνο, το οποίο θα χάσουν περνώντας κάποιον ορμητικό χείμαρρο, κατά την κρίσιμη μάχη της 30 Ιούλη, όπου συντελείται και η σφαγή της οπισθοφυλακής (Βλ. Ημερολόγιο, 26 Σεπτέμβρη, «Το τσάκισμα»).

Χάσαμε 11 γυλιούς με φάρμακα, κιάλια, και μερικά άλλα πράγματα που μπορούσαν να μας εκθέσουν, όπως το μαγνητόφωνο πά­νω στο όποιο είχα καταγράψει τα μηνύματα του Μανίλα. (Ημερολόγιο, 31 Ιούλη-4 και 31 Αυγούστου, ημέρα κατά την οποία έλαβε χώρα η προδοσία του Ονοράτο και η ενέδρα στο Βάδο δελ Γιέσο).

Επιπλέον, οι αντάρτες δεν μπορούν ούτε και να στείλουν μήνυμα στην Αβάνα, αφού και οι δυο πομποί τους δεν είναι πλέον λειτουργικοί.

Από εκεί και πέρα, ο Τσε και οι άντρες του θα βρεθούν εντελώς απομονωμένοι.

Είμαστε πάντα χωρίς κανενός είδους σύνδεση και χωρίς ελπίδα για προσεχή αποκατάσταση. (Ημερολόγιο, Ανάλυση του Μήνα Αύγ.-1)

ΤΕΛΟΣ ‘Α ΜΕΡΟΥΣ.

[Συνέχεια από Βολιβία: Το τελευταίο ταξίδι]

Του Πάνου Πικραμένου.

Στις 8 και 10 Ιανουαρίου 1967, η ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΒ επικυρώνει τις θέσεις του Μονχέ. Ο Γκεβάρα βρίσκεται πια σε ρήξη με το Κομουνιστικό Κόμμα και δεν θα έχει την υποστήριξή του. «Τώρα το Κόμμα σηκώνει ιδεολογικά όπλα εναντίον μας», θα σημειώσει στο ημερολόγιο του. Αργότερα θα πληροφορηθεί ότι τον Νοέμβριο ο Μονχέ βρισκόταν στην Βουλγαρία. Στην πραγματικότητα όμως είχε φθάσει μέχρι την Μόσχα, για να πάρει οδηγίες από το Κρεμλίνο. Η θέση των Σοβιετικών είναι σαφής και βασιζόταν στις συμφωνίες που είχαν συνάψει με τις ΗΠΑ μετά την κρίση των πυραύλων: η Λατινική Αμερική πρέπει να παραμείνει ως έχει. Δεν χρειάζονταν επαναστατικά κινήματα, και ο Μονχέ έχει λάβει εντολή να αποτρέψει τον Τσε. «Η στάση του Μονχέ μπορεί να επιβραδύνει τις εξελίξεις από την μία πλευρά, αλλά να συμβάλλει από την άλλη, καθώς με απελευθερώνει από πολιτικές δεσμεύσεις. Το βέβαιο είναι ότι το σχέδιό μας αποδυναμώνεται από την στιγμή που χάνει την συμμετοχή της πιο σημαντικής δύναμης της ριζοσπαστικής βολιβιανής Αριστεράς, και τώρα πρέπει να στήσουμε ένα δίκτυο πόλεως ανεξάρτητο από αυτά που χρησιμοποιούσαμε μέχρι τώρα», σημειώνει ο Τσε, ο οποίος έχει αντιληφθεί πολύ καλά τι γίνεται.

Ο Μονχέ ερχόμενος έπρεπε να είχε φέρει και μια κρυπτογραφική συσκευή. Χωρίς αυτή δεν μπορούσε να λειτουργήσει ο ασύρματος με τον οποίο ο Τσε επικοινωνούσε με την Αβάνα. Τον βεβαιώνει ότι θα την φέρει αργότερα, όμως δεν έφτασε ποτέ. Έτσι, ο Τσε μπορεί να ακούει τις εντολές του Κάστρο από τον ασύρματο, όμως δεν μπορεί να απαντήσει και να υποβάλει ερωτήσεις. Η αδυναμία αυτή θα αποδειχθεί καθοριστική για την μοίρα του αντάρτικου στη Βολιβία. Αν και ο Μονχέ, χρόνια αργότερα, αρνήθηκε ότι σκόπιμα δεν παρέδωσε το κρυπτογραφικό κλειδί, το γεγονός θεωρείται από τον ίδιο τον Τσε τμήμα της υπονομευτικής τακτικής που εκπορευόταν από τη Μόσχα.

11 Ιανουαρίου: «Ο Αλεχάντρο και ο Πέδρο επιστρέφουν από τη σπηλιά και μου ανακοινώνουν ότι διάφορα εξαρτήματα του ασυρμάτου οξειδώθηκαν. Αν προσθέσουμε σε αυτό ότι δύο ασύρματοι σπάσανε, θα έχουμε μια θλιβερή εικόνα των ικανοτήτων του Αρτούρο». Οι ατυχίες και οι αναποδιές είχαν αρχίσει. Και σαν να μην έφτανε αυτό, η αστυνομία είχε αρχίσει να ερευνά την περιοχή, γιατί είχε εξαπλωθεί η φήμη ότι στο αγρόκτημα έστηναν ένα εργαστήριο παρασκευής κοκαΐνης. Στις 26 Ιανουαρίου όμως στο στρατόπεδο φθάνει ο Μόιζες Γκεβάρα, Βολιβιανός κομουνιστής, προσκείμενος στη μαοϊκή τάση και συνονόματος του Τσε. Η περίπτωσή του είναι εντελώς διαφορετική από αυτή του Μονχέ, την οποία ο Τσε χαρακτηρίζει «προδοτική». Ο Μόιζες ήταν ένθερμος οπαδός της ένοπλης επανάστασης και του αντάρτικου, γεγονός που προκάλεσε την διαγραφή ολόκληρης της ομάδας του από το Κόμμα. Είναι ο δεύτερος πυλώνας μετά τον Μονχέ, στον οποίο ο Τσε σκοπεύει να στηριχθεί για να ξεκινήσει το αντάρτικο στην Βολιβία.

Αν και η στάση του ήταν έντιμη, τελικά ο Μόιζες αποδεικνύεται μικρότερος των περιστάσεων. Ο Μόιζες είναι επικεφαλής 20 ετοιμοπόλεμων ανδρών. Όμως, από τις 15 Ιανουαρίου που αρχίζει το καρναβάλι, δεν καταφέρνει να συγκρατήσει τους άνδρες του και αυτοί χάνονται μεθυσμένοι και μεταμφιεσμένοι στο πλήθος. Καταφέρνει να βρει επτά από αυτούς και καθυστερεί για να βρει και τους υπόλοιπους. Αναγκάζεται να στρατολογήσει αντάρτες από το συνδικάτο μεταλλωρύχων, οι οποίοι είναι άσχετοι με τα στρατιωτικά ζητήματα. Μεταξύ τους και ο καθολικός ιερέας Μπαρέρα Κιντάνα, ο επονομαζόμενος Ντανιέλ, που θα παίξει μοιραίο ρόλο στην εκστρατεία, αφού θα καταδώσει την ομάδα στα κυβερνητικά στρατεύματα προτού προλάβει να προετοιμαστεί επαρκώς.

Αναλύοντας την απόδοση της ομάδας για τον μήνα Ιανουάριο, ο Τσε σχολιάζει: «Όπως το περίμενα η στάση του Μόνχε ήταν γεμάτη υπεκφυγές στην αρχή και προδοτική μετά. Το κόμμα έχει ήδη ξεσηκωθεί εναντίον μας και δεν ξέρω μέχρι που θα φτάσει, αλλά αυτό δεν θα μας σταματήσει και ίσως, μακροπρόθεσμα να αποδειχθεί και ωφέλιμο (είμαι σχεδόν σίγουρος γι αυτό). Οι πιο ειλικρινείς και μαχητικοί άνδρες θα έρθουν με το μέρος μας, ακόμη κι αν περάσουν από μια συνειδησιακή κρίση λιγότερο ή περισσότερο βαθιά». Τελικά, καταφθάνουν στο στρατόπεδο 53 επαναστάτες, οι περισσότεροι ανεκπαίδευτοι, έναντι των 250 επίλεκτων ανδρών που όπως προέβλεπε το σχέδιο έπρεπε να είναι έτοιμοι στις 20 Δεκεμβρίου. Μαζί τους έρχεται και η Λογιόλα Γκούζμαν, φοιτήτρια και ταμίας της κομμουνιστικής νεολαίας και αργότερα ένας νεαρός Γάλλος διανοούμενος, ο Ρεζίς Ντεμπρέ. Στις 1 Φεβρουαρίου 27 αντάρτες, 15 Κουβανοί και 12 Βολιβιανοί, αναχωρούν για εξερεύνηση της περιοχής, στην κατεύθυνση του Ρίο Γράντε. Η πορεία σύμφωνα με το σχέδιο έπρεπε να διαρκέσει δεκαπέντε ημέρες, όμως τελικά διάρκεσε έξι εβδομάδες και προκάλεσε φθορές στους αντάρτες. Στις 4 Φεβρουαρίου μετά από συνεχείς πορείες διάρκειας δέκα και δώδεκα ωρών η φάλαγγα αρχίζει να νιώθει την εξάντληση. «Ο δρόμος σχετικά καλός, αλλά καταστροφικός για τα παπούτσια, κι έτσι υπάρχουν ήδη κάμποσοι σύντροφοι σχεδόν ξυπόλητοι. Οι άνδρες είναι εξαντλημένοι αλλά όλοι έχουν ανταποκριθεί αρκετά καλά. Εγώ έχω απαλλαγεί από δεκαπέντε περίπου λίμπρες βάρος και μπορώ να περπατάω με άνεση, αν και ο πόνος στους ώμους γίνεται ώρες ώρες ανυπόφορος».

Στην πραγματικότητα η κατάσταση ήταν πολύ χειρότερη απ΄ότι περιγράφει ο Τσε. Η εξερεύνηση είχε αποδειχθεί εξαρχής πολύ σκληρή λόγω του δασώδους εδάφους και της αδιάκοπης βροχής. Οι άνδρες είναι τόσο εξουθενωμένοι που μερικοί δεν μπορούν ούτε να φάνε. Φτάνουν στο ποταμό Ρίο Γκράντε αλλά δεν μπορούν να τον διαβούν και κατασκηνώνουν για να ξεκουραστούν. Όλα αυτά συμβαίνουν σε μία απόλυτη ερημιά χωρίς ίχνος ανθρώπινης παρουσίας. Συνεχίζοντας την αναγνωριστική πορεία αρχίζουν να υποφέρουν και από ασιτία. Τελικά βρίσκουν κάποιους χωρικούς που τους προμηθεύουν καλαμποκάλευρο, όμως έτσι τα κυβερνητικά στρατεύματα θα αντιληφθούν την παρουσία τους. Το δύσβατο έδαφος τους ταλαιπωρεί αφάνταστα και συχνά αναγκάζονται να γυρίζουν πίσω όταν συναντούν απότομες χαράδρες και φαράγγια.

Αποσπάσματα από το ημερολόγιο, 22 Φεβρουαρίου έως 19 Μαρτίου 1967.

«Υψόμετρο 1180 μέτρα. Βρισκόμαστε στις πηγές του χειμάρρου που πέφτει στο Μασικούρι… Μαύρη μέρα για μένα. Κρατιέμαι με τα δόντια, γιατί νιώθω πολύ εξαντλημένος… Το μεσημέρι ξεκινάμε με έναν ήλιο που λιώνει τις πέτρες… Αποφασίσαμε να κατεβούμε από ένα μέρος που περπατείται, αν και είναι πολύ απόκρημνο… Διασχίζοντας τον Ρίο Γκράντε ο Μπενχαμίν που δεν ήξερε κολύμπι πνίγηκε… οι τελευταίες ημέρες της πείνας άφησαν να φανεί μία μείωση του ενθουσιασμού, που γίνεται όλο και πιο προφανής όσο σώνονται οι προμήθειες… οι κυνηγοί σκότωσαν δύο μικρές μαϊμούδες, ένα περιστέρι και έναν παπαγάλο που απετέλεσαν το γεύμα μας… το ηθικό είναι πεσμένο και η φυσική κατάσταση χειροτερεύει μέρα με την μέρα, τα πόδια μου άρχισαν να πρήζονται… αποφασίσαμε να φάμε το άλογο… η σχεδία παράδερνε μέχρι που την παρέσυρε μία δίνη… το τελικό αποτέλεσμα ήταν να χαθούν πολλά σακίδια, σχεδόν όλες οι σφαίρες, έξι τουφέκια κι ένας άνθρωπος…».

Όπως φαίνεται από το «Ημερολόγιο της Βολιβίας», η εκστρατεία δεν άρχισε καλά από την πρώτη κιόλας στιγμή και δυστυχώς για τους αντάρτες έτσι θα συνεχίσει. Κατά περίεργο τρόπο ο Τσε δεν αντιλαμβάνεται αυτά τα μηνύματα και ακόμη περισσότερο δεν αξιολογεί σωστά την έλλειψη επαφής με τους κατοίκους τηςπεριοχής οι οποίοι δεν είναι ιδεολογικά και ψυχολογικά προετοιμασμένοι για να υποδεχθούν ένα αντάρτικο εκστρατευτικό σώμα στην περιοχή τους. Ο Τσε πίεζε συνεχώς την ομάδα να ξεπερνάει τα όριά της και συχνά η απαιτητικότητά του έφτανε τα όρια της απανθρωπιάς. Όμως η πειθαρχία για κάποιους λόγους ήταν εξαρχής χαλαρή. Ο Γάλλος διανοούμενος Ρεζίς Ντεμπρέ, που συνόδευε την ομάδα, γράφει: «Φωνή σαρκαστικού βαρύτονου, που επιπλήττει πότε τους μεν πότε τους δε. Γιατί ανέβηκε η Τάνια μαζί με τους επισκέπτες; Οι διαταγές ήταν να μείνει κάτω να κάνει τις επαφές. Κι εσύ Ρενέ, έχεις έρθει εδώ ως τεχνικός και δεν ξέρεις καν πώς να κάνεις τον πομπό να δουλέψει… Η Τάνια, η μόνη γυναίκα της ομάδας, στρέφει αλλού το πρόσωπό της, με δάκρυα στα μάτια. Ο Ρενέ δεν απαντάει. Δεν υπάρχει πια βενζίνη για να βάλει το μοτέρ του πομπού να δουλέψει.

Ο Τσε είναι αδυσώπητος. Πρώτα απ όλα με τον ίδιο του τον εαυτό… Πολύ περισσότερο απ ότι με τους άνδρες του, και περισσότερο με τους άνδρες του παρά με τον εχθρό… Τα δύο μοναδικά προσωπικά του προνόμια ήταν το να μην κάνει νυχτερινές βάρδιες στις σκοπιές και όταν έβγαινε από το στρατόπεδο ένα θερμός με καφέ που κουβαλούσε στο σακίδιό του…».

Σύντομα θα αρχίσουν και οι εχθροπραξίες. Στις 19 Μαρτίου παρατήρησαν ένα μικρό αναγνωριστικό αεροπλάνο να πετάει πάνω από την ομάδα που συνέχιζε την πορεία. Νωρίτερα ο καθολικός ιερέας Μπαρέρα και ένας αντάρτης έχουν λιποτακτήσει. Όταν προσπαθούν να πουλήσουν τα όπλα τους, η αστυνομία τους συλλαμβάνει και αυτοί ομολογούν όχι μόνο όσα γνωρίζουν αλλά …πολύ περισσότερα όσα δηλαδή τους υπαγορεύουν οι στρατιωτικοι.

* Ο Πάνος Πικραμένος είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Το κείμενο περιλαμβάνεται στη μονογραφία «Τσε Γκεβάρα: Ο Τελευταίος Πραγματικός Επαναστάτης», εκδόσεις Αμυντική Γραμμή.

Του Πάνου Πικραμένου.

Την τελική απόφαση πάντως για την δράση στην Βολιβία την πήρε ο Φιντέλ Κάστρο σε συνεργασία με τον αρχηγό των μυστικών υπηρεσιών της Κούβας. Ο Τσε, ενοχλημένος από το γεγονός ότι ο Κάστρο δημοσιοποίησε την αποχαιρετιστήρια επιστολή που του είχε εγχειρήσει πριν αναχωρήσει για το Κονγκό, γεγονός που ουσιαστικά απέκλειε την επιστροφή του στην πολιτική ζωή της Κούβας, δεν φαινόταν να έχει διάθεση να επιστρέψει στην Αβάνα. Χρειάστηκε η παρέμβαση ενός στενού φίλου του και υψηλόβαθμου στελέχους της κουβανέζικης κυβέρνησης για να δεχθεί τελικά να πραγματοποιήσει ένα ανεπίσημο ταξίδι. Επέστρεψε στην Κούβα στα μέσα Ιουλίου 1966. Αυτή τη φορά σιωπηλά, χωρίς επίσημες υποδοχές. Αμέσως κατευθύνθηκε σε ένα απομονωμένο αγρόκτημα, όπου ασχολήθηκε με την εκπαίδευση των ανταρτών που θα αναχωρούσαν για τη Βολιβία.

Η επιλογή αυτής της χώρας θα αποδεικνυόταν καταστροφική για τον ίδιο και παραμένει αίνιγμα γιατί δεν είδε εξαρχής ότι οι συνθήκες δεν επέτρεπαν την επιβίωση ενός αντάρτικου κινήματος. Όμως στην Τριηπειρωτική διάσκεψη της Αβάνας, ο Φιντέλ Κάστρο φάνηκε να επανεξετάζει τη στρατηγική της εξάπλωση του αντάρτικου σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική, κρατώντας αποστάσεις από τα επίσημα κομουνιστικά κόμματα. Η Βολιβία, ως ηπειρωτική χώρα, ήταν η πιο φτωχή και καθυστερημένη της Λατινικής Αμερικής. Είχε το μεγαλύτερο ποσοστό αναλφάβητων και καθυστερημένων Ινδιάνων από όλες τις άλλες χώρες, ενώ πολιτικά ήταν η πιο ασταθής, αφού μετά το1825, που ανακηρύχτηκε ανεξάρτητη δημοκρατία, πραγματοποιήθηκαν 189 αλλαγές κυβερνήσεων, πολλές με βίαιο τρόπο.

Το 1952 ξέσπασε λαϊκή επανάσταση και το Εθνικό Επαναστατικό Κίνημα κατέλαβε την εξουσία. Όμως οι ελπίδες διαψεύστηκαν, γιατί σύντομα η κυβέρνηση, οργάνωσε μία κτηνώδη μυστική αστυνομία, καταλήστεψε τα δημόσια ταμεία και συμμάχησε με τις ΗΠΑ απ’ όπου προμηθεύτηκε σύγχρονο οπλισμό. Το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν διασπασμένο στην βάση της διαμάχης Κίνας-ΕΣΣΔ. Το Μαοϊκό κομμάτι υποστήριζε ότι πρέπει να γίνει ένοπλη επανάσταση και να στηριχθεί στο αντάρτικο υπαίθρου, ενώ το φιλοσοβιετικό ακολουθώντας την γραμμή της προσέγγισης με την Δύση, ήταν αντίθετο. Η κατάσταση ήταν χειρότερη από πριν, και το 1964 ένα στρατιωτικό πραξικόπημα τερμάτισε την θητεία της κυβέρνησης. Οι αξιωματικοί του στρατού που ανέλαβαν την διακυβέρνηση είχαν όλοι εκπαιδευτεί στις ΗΠΑ και ήταν φιλοαμερικανοί. Τον Οκτώβριο 1966, κοντά στον ποταμό Νακαχουασού της Βολιβίας θα νοικιαστεί ένα απομονωμένο αγρόκτημα για να χρησιμοποιηθεί ως βάση της αντάρτικης ομάδας. Σύμφωνα με τα σχέδια θα λειτουργεί και ως εκπαιδευτικό κέντρο για νεοσύλλεκτους. Το πρόγραμμα προέβλεπε ότι η εκπαίδευση θα άρχιζε στις 15 Νοεμβρίου και θα τελείωνε στις 20 Δεκεμβρίου. Δηλαδή σε 35 ημέρες οι νεοσύλλεκτοι έπρεπε να μεταμορφωθούν σε ικανούς μαχητές!

Ένας πρώην πράκτορας της CIA, ο Φίλι Αντί, γράφει στο βιβλίο του «Η CIA εναντίον του Τσε» ότι οι Αμερικανοί πίστευαν ότι ο Γκεβάρα μετά την αποτυχημένη εκστρατεία στο Κονγκό, νοσηλευόταν στη Σοβιετική Ένωση, επειδή είχε πάρει ένα χαλασμένο φάρμακο για το άσθμα. Όμως υπήρχε ήδη μία πληροφορία σχετικά με την οργάνωση κάποιου αντάρτικου στη Βολιβία, στην οποία ουδείς έδωσε ιδιαίτερη σημασία. Παραδόξως όμως εκείνες τις ημέρες οι μυστικές υπηρεσίες της Αργεντινής θέτουν υπό επιτήρηση τα σπίτια των συγγενών του Ερνέστο Τσε Γκεβάρα, έχοντας ίσως κάποια πληροφορία ότι αυτός βρισκόταν κάπου κοντά στην Νότια Αμερική. Ακόμη και σήμερα οι πληροφορίες πάνω στο ζήτημα αν η CIA ήταν ενημερωμένη ή όχι, για τα σχέδια του για την Βολιβία, εξακολουθούν να είναι αντιφατικές. Ο Αμερικανός δημοσιογράφος Τ. Άντερσον, στην βιογραφία που συνέγραψε για τον Τσε Γκεβάρα, αναφέρει ότι ο πράκτορας που είχε στρατολογήσει την Τάνια στις υπηρεσίες της Ανατολικής Γερμανίας, ένα μήνα πριν αυτή φτάσει στη Βολιβία αυτομόλησε στις ΗΠΑ και ότι η ίδια είχε σαφή προειδοποίηση από τηνΣτάζι να μη φύγει από το νησί της Κούβας, σύσταση στην οποία η ίδια δεν υπάκουσε. Αν αυτά αληθεύουν, ίσως κάποιοι να είχαν πάρει απόφαση να «τελειώνουν» με το «φαινόμενο Τσε Γκεβάρα»…

Το διαβατήριο Ουρουγουάης του μεταμφιεσμένου Τσε.

Στις 3 Νοεμβρίου ο Τσε αποβιβάστηκε στο αεροδρόμιο της Λα Παζ με το όνομα Αδόλφο Μένα Γκονζάλες και το ουρουγουανό διαβατήριο με αριθμό «Νο 130748». Είχε εμφάνιση αστού γραφειοκράτη: φαλάκρα, μαύρα γυαλιά, σκούρο κοστούμι και γραβάτα. Μαζί του έχει μια βεβαίωση του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών ότι συντάσσει έκθεση για τις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις στη Βολιβία. Έφθασε στο αγρόκτημα που χρησιμεύει ως στρατόπεδο και εγκαταστάθηκε σε μια καλύβα με τσίγκινη σκεπή, που βρισκόταν κάτω από ένα δένδρο. Η ομάδα του θα ονομαζόταν Εθνικός Απελευθερωτικός Στρατός-ELN. Όταν ο Τσε έφτασε στην Βολιβία η στρατιωτική χούντα βρισκόταν ήδη δύο χρόνια στην εξουσία.

Στις 7 Νοεμβρίου 1966, ο Τσε ανοίγει ένα σημειωματάριο που είχε αγοράσει στην Φρανκφούρτη και γράφει: σήμερα αρχίζει μια νέα εποχή. Έτσι αρχίζει να καταγράφει στο ημερολόγιό του την εκστρατεία στην Βολιβία. Το σημειωματάριο έγινε γνωστό ως το «Ημερολόγιο της Βολιβίας». Ο Τσε Γκεβάρα αναχωρεί από την Λα Παζ και μετά από ταξίδι δύο ημερών φτάνει σε μια απομονωμένη περιοχή όπου έχει νοικιαστεί ένα αγρόκτημα που θα χρησιμεύσει ως αρχική βάση για τις εξορμήσεις τους: «Καθώς πλησιάζαμε στο αγρόκτημα σταματήσαμε τα αυτοκίνητα και συνεχίσαμε μόνο με το ένα για να μην μας υποψιαστεί ο γείτονας και αρχίσει να λέει ότι η επιχείρησή μας έχει ως σκοπό την παρασκευή κοκαΐνης (…) περάσαμε την νύχτα σε κάτι θάμνους, εκατό μέτρα μακριά από το σπίτι κοντά στον ξεροπόταμο (…) η περιοχή μοιάζει έρημη. Με αρκετή πειθαρχία μπορεί κάποιος να μείνει καιρό εδώ, χωρίς να γίνει αντιληπτός (…) Ξεκόλλησα από το σώμα μου έξι τσιμπούρια.». Η ομάδα σκάβει σπηλιές σε μια πλαγιά και ένα τούνελ για να αποθηκεύσει τρόφιμα και άλλα εφόδια. Στήνεται και ένα παρατηρητήριο για να εποπτεύουν τη φάρμα. Σε έναν μήνα οι εργασίες αυτές είχαν τελειώσει. Εδώ βρίσκονται έξι άτομα και περιμένουν τους υπόλοιπους. Ο Τσε σχεδιάζει να στρατολογήσει 20 Βολιβια- νούς και να αρχίσει τις εχθροπραξίες. Η επιχείρηση έχει καθυστερήσει. Στις 31 Δεκεμβρίου, με καθυστέρηση σχεδόν δύο μηνών, φτάνει στο αγρόκτημα ο Μάριο Μονχέ, ο γεν. γραμματέας του Κομουνιστικού Κόμματος Βολιβίας.

Ο Τσε, αν και γνωρίζει την έχθρα που τρέφει εναντίον του η Μόσχα, προσπαθεί ακόμη να συμμαχήσει με το φιλοσοβιετικό κομμάτι των κομουνιστών της Βολιβίας. Αυτοί θα τον προσεγγίσουν σε μια κίνηση τακτικής, όμως τελικά όχι μόνο δεν θα τον υποστηρίξουν αλλά θα τον υπονομεύσουν, αφού σύμφωνα με τη γραμμή της Μόσχας εναντιώνονται στην ιδέα του επαναστατικού αντάρτικου. Ο ίδιος ο Γκεβάρα, στο ημερολόγιό του συνοψίζει τις συζητήσεις.

Ο Μονχέ για να υποστηρίξει το αντάρτικο του Τσε είχε απαιτήσει τα εξής, όπως αναφέρονται στα «Ημερολόγια της Βολιβίας»: «θα παραιτούνταν από την καθοδήγηση του κόμματος, αλλά θα κατάφερνε τουλάχιστον αυτό να μείνει ουδέτερο, και ορισμένα στελέχη του θα έβγαιναν στο βουνό για να πάρουν μέρος στον αγώνα. Η πολιτικο-στρατιωτική καθοδήγηση θα ανατεθεί σε αυτόν, όσο η επανάσταση διεξάγεται σε βολιβιανό έδαφος. Θα αποκαθιστούσε επαφές με άλλα νοτιοαμερικάνικα κόμματα, προκειμένου να τα οδηγήσει στην υποστήριξη των απελευθερωτικών κινημάτων». Ο Τσε διαφωνεί ξεκάθαρα με τη δεύτερη απαίτηση του γεν.γραμματέα: «Δεν μπορούσα σε καμία περίπτωση να δεχθώ. Στρατιωτικός διοικητής θα ήμουν εγώ. Το πρώτο ζήτημα εξαρτιόταν από αυτόν. Όμως, θεωρούσα τη θέση του τρομερά λανθασμένη. Είναι διστακτική, γεμάτη συμβιβασμούς και τείνει να πάρει στην Ιστορία τη θέση αυτών που πρέπει να καταδικαστούν. Ο χρόνος θα με δικαιώσει. Όσο για το δεύτερο σημείο, δεν έβλεπα τίποτε κακό στην προσπάθεια αυτή, αλλά ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία». Μέχρι τα μέσα Δεκεμβρίου έχει φθάσει στο αγρόκτημα σχεδόν όλη η ομάδα του Τσε. Αυτός είναι ευχαριστημένος από την ποιότητα του έμψυχου υλικού που έχει τεθεί υπό τις διαταγές του. Οι περισσότεροι είναι παλιοί σύντροφοι από την εποχή της Σιέρα Μαέστρα. Όλοι μαζί κάνοντας μακρές πορείες ασχολούνται με την εξερεύνηση και την λεπτομερή απομνημόνευση των περιοχών όπου πρόκειται να δράσουν. Ο Τσε είχε μετατρέψει τον καταυλισμό σε ένα καλά οργανωμένο και οχυρωμένο στρατόπεδο. Σκοπεύει να το χρησιμοποιήσει ως κέντρο εκπαίδευσης, κέντρο επικοινωνιών, στάβλο για τα ζώα, αποθήκη εξοπλισμού και σχολή αξιωματικών, όπου διδάσκονται μία σειρά από μαθήματα: από πολιτική οικονομία, έως ιστορία και γαλλικά.

* Ο Πάνος Πικραμένος είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Το κείμενο περιλαμβάνεται στη μονογραφία «Τσε Γκεβάρα: Ο Τελευταίος Πραγματικός Επαναστάτης», εκδόσεις Αμυντική Γραμμή.