Με αφορμή την επέτειο της Κρίσης των Πυραύλων στην Κούβα (Οκτώβρης 1962), το Ελληνικό Αρχείο Τσε Γκεβάρα παρουσιάζει πτυχές της περιόδου εκείνης, κυρίως μέσα από το πρίσμα της δραστηριότητας και του ρόλου του Τσε, ως ηγετικού μέλους της κουβανικής κυβέρνησης, στην εν λόγω ιστορία. Προς τούτο χρησιμοποιήθηκαν αποσπάσματα από τα δύο πληρέστερα βιογραφικά πονήματα που έχουν γραφτεί για το Γκεβάρα, αυτά του Jon Lee Anderson και του Πάκο Ιγνάσιο Τάϊμπο. 

Η κρίση των πυραύλων του Οκτώβρη, ανάγκασε τον Τσε να επισπεύσει τα σχέδια του για την αντάρτικη δύναμη της Αργεντινής [1]. Κατά τη διάρκεια της κρίσης, διοικούσε το δυτικό τμήμα των κουβανικών ενόπλων δυνάμεων με βάση το Πίναρ ντελ Ρίο. Το αρχηγείο του βρίσκονταν σε κάτι ορεινές σπηλιές, σε κοντινή απόσταση από τις εγκαταστάσεις σοβιετικών πυραύλων. (Στο στρατηγείο) πήρε μαζί του και εκπαιδευμένους αργεντίνους αντάρτες τοποθετώντας τους σε μεραρχία υπό την ηγεσία κουβανών αξιωματικών. Εάν ξεσπούσε πόλεμος θα έμπαιναν κι’ αυτοί στη μάχη.

Τις ώρες της κορύφωσης της έντασης – έπειτα από την κατάρριψη ενός κατασκοπευτικού αμερικανικού αεροσκάφους U2 από σοβιετικό αντιαεροπορικό βλήμα – ο Φιντέλ επικοινώνησε με τον Χρουστσώφ, μεταφέροντας του την άποψη ότι οι σοβιετικοί έπρεπε να εξαπολύσουν πρώτοι επίθεση με πυραύλους σε περίπτωση ένοπλης αμερικανικής εισβολής. Ο Κάστρο επιβεβαίωσε στον Χρουστσώφ την ετοιμότητα του ίδιου και του κουβανικού λαού να πολεμήσουν μέχρι θανάτου. […]

Όταν ο Κάστρο ενημερώθηκε πως ο Χρουστσώφ είχε συμφωνήσει με τον Κέννεντι, πίσω απ’ την πλάτη του (για απόσυρση των αμερικανικών πυραύλων απ’ την Τουρκία με αντάλλαγμα την υπόσχεση των ΗΠΑ να μην επιτεθούν στην Κούβα) έγινε έξαλλος και, σύμφωνα με πληροφορίες, έκανε θρύψαλλα έναν καθρέφτη με τη γροθιά του όταν του το ανακοίνωσαν. Από την πλευρά του ο Τσε διέταξε τη διακοπή της επικοινωνιακής γραμμής του στρατηγείου του με την γειτονική σοβιετική βάση και έφυγε για την Αβάνα προκειμένου να συναντήσει τον Φιντέλ.

Τις επόμενες ημέρες ο Φιντέλ τις πέρασε όντας πικραμένος και εκνευρισμένος με την τακτική του Χρουστσώφ και ο Μικογιάν [2] αναχώρησε για την Αβάνα προκειμένου να συνενοηθεί με τους κουβανούς. Ο Μικογιάν έκανε ότι μπορούσε, αλλά ο Φιντέλ και ο Τσε ήταν πεπεισμένοι πως ο Χρουστσώφ τους είχε “πουλήσει” για την εξυπηρέτηση των δικών του συμφερόντων. Οι συνομιλίες (σ.σ: μεταξύ του Μικογιάν και κουβανών αξιωματούχων) συνεχίστηκαν για αρκετές εβδομάδες και σε ορισμένες περιπτώσεις ήταν εξαιρετικά έντονες. Μια μέρα, ένα λάθος στη μετάφραση απ’ τον ρώσο διερμηνέα προκάλεσε ισχυρές αντεγκλίσεις. Όταν η παρεξήγηση ξεκαθαρίστηκε, ο Τσε έβγαλε ήρεμα το πιστόλι τύπου μακάροφ απ’ την θήκη του και το έδωσε στον διερμηνέα λέγοντας του: “Εάν ήμουν στη θέση σου, αυτό θα ταν το μόνο που μου έμενε να πράξω…”. Σύμφωνα με τον Αλεξάντρ Αλέξιεφ όλοι γέλασαν, συμπεριλαμβανομένου του Μικογιάν. Το μαύρο χιούμορ του Τσε είχε ελαφρύνει την ατμόσφαιρα.

[…]

Σε μια συνέντευξη με τον Τσε λίγες εβδομάδες μετά την κρίση, ο βρετανός ανταποκριτής της αριστερής εφημερίδας Daily Worker Σαμ Ράσελ τον βρήκε να παραμένει θυμωμένος αναφορικά με την στάση της Μόσχας. Καπνίζοντας το πούρο του και παίρνοντας, εναλλάξ, ανάσες απ’ τον εισπνευστήρα για το άσθμα, δήλωσε στο Ράσελ πως εάν οι πύραυλοι τίθενταν υπό κουβανικό έλεγχο θα εκτοξεύονταν. Ο Ράσελ έφυγε με ανάμεικτα συναισθήματα για τον Τσε, χαρακτηρίζοντας τον ως “ξεκάθαρα έναν άνθρωπο μεγάλης ευφυίας, παρόλο που πίστευα ότι ήταν τρελός κρίνοντας απ’ τον τρόπο που αναφέρθηκε στους πυραύλους”. […]

[1] Ήδη από το 1962 ο Γκεβάρα σχεδίαζε τρόπους δημιουργίας αντάρτικου αγώνα σε χώρες της λατινικής Αμερικής, με επίκεντρο την Αργεντινή. Η Κρίση των Πυραύλων ανάγκασε τον Τσε να αλλάξει τους σχεδιασμούς του, προσαρμόζοντας τους στις πολιτικές και διεθνείς εξελίξεις που ακολούθησαν τα επόμενα χρόνια.

[2] Ανάστας Μικογιάν: Σοβιετικός επαναστάτης, πολιτικός και διπλωμάτης. Διετέλεσε επί πολλά χρόνια Επίτροπος στην ΕΣΣΔ. Διατηρούσε σχέσεις με την κουβανική επαναστατική ηγεσία και αποτελούσε «δίαυλο» επικοινωνίας μεταξύ Μόσχας και Αβάνας. 

Αποσπάσματα απ’ τη βιογραφία του Τσε. Τζον Λι Άντερσον, “Che, A Revolutionary Life”, Grove Press. (Μετάφραση: Guevaristas), σελ. 518-519.

(Πριν ξεσπάσει η κρίση των πυραύλων)

Γράφει ο Πάκο Ιγνάσιο Ταϊμπο ΙΙ: Εκείνες τις μέρες θα δώσει μια διάλεξη στα μέλη της Κεντρικής Ασφάλειας, που αργότερα θα πάρει τη μορφή ενός άρθρου – με τίτλο “Τακτική και Στρατηγική της Κουβανικής Επανάστασης” – που δεν έμελλε να δημοσιευτεί παρά μόνο μετά το θάνατο του. […] “Η Αμερική είναι σήμερα ένα ηφαίστειο, δεν βρίσκεται σε φάση έκρηξης, αλλά είναι ταραγμένο απ’ τους φοβερούς υπόγειους βρυχηθμούς που προαναγγέλουν το ξύπνημα του». Χαρακτηρίζει την Συμμαχία για την Πρόοδο (σ.σ: που είχε εξαγγείλει ο Τζ.Κέννεντι) ως “προσπάθεια του ιμπεριαλισμού να εμποδίσει τη διαμόρφωση επαναστατικών συνθηκών μεταξύ των λαών, μέσω του συστήματος του να μοιράζεται ένα μικρό μέρος των κερδών με τις τάξεις των κρεολών εκμεταλλευτών”. Καταληγει σε δύο συμπεράσματα: “Απαιτείται αντάρτικος αγώνας για την κατανίκηση του συμβατικού στρατού και ο αγώνας αυτός θα έχει παναμερικανικό χαρακτήρα. Θα μπορούσαμε να αντιληφθούμε αυτή τη νέα εποχή της χειραφέτησης της Αμερικής ως αντιπαράθεση δύο τοπικών δυνάμεων που παλεύουν για την κυριαρχία και μια περιοχή; Προφανώς όχι (…) Οι γιάνκηδες θα επέμβουν γιατί ο αγώνας στην Αμερική είναι καθοριστικής σημασίας». Δύο ιδέες που έχουν να κάνουν με τη μελλοντική του πρακτική.

Η ένταση μεταξύ της κουβανέζικης επανάστασης και των Ηνωμένων Πολιτειών θα οδηγήσει κατά τους επόμενους μήνες στα πρόθυρα μιάς παγκόσμιας πυρηνικής αναμέτρησης. Μια δυο μέρες πριν από τη γέννηση του γιου του (γεννήθηκε 20 Μάη) ο Τσε είχε σχολιάσει σε μια ομιλία του: «Ο Ιμπεριαλισμός ξέρει ή μπορεί και να μην ξέρει τι είναι ικανή να κάνει η Σοβιετική Ένωση προκειμένου να μας προστατέψει (…) Αν κάνουν ένα λάθος, θα καταστρέψουν τον ιμπεριαλισμό ως τις ρίζες του, αλλά κι απο μας δε θα μείνουν και πολλά. Γι’ αυτό κι εμείς πρέπει να αγωνιζόμαστε σταθερά για την ειρήνη».

Στις 30 Μαϊου ο Τσε καλείται από τον Φιντέλ σε μία πολύ κλειστή συνάντηση. Παρίσταται μόνο ο πρόεδρος Ντορτικός, ο Φιντέλ και ο Ραούλ Κάστρο. Ο Φιντέλ τους πληροφορεί ότι την προηγούμενη μέρα είχε συζητήσει με τον Σοβιετικό υποστράτηγο Μπιργιούσοφ, ο οποίος του μετέφερε την πρόταση του Νικίτα Χρουστσώφ να ενισχύσουν την άμυνα της Κούβας εκτός των άλλων και με πυρηνικές κεφαλές. Ο Φιντέλ τους πληροφορεί ότι ανέβαλε την απόφαση του μέχρι να το συζητήσει μαζί τους. Δεν υπάρχουν μαρτυρίες για το τι υποστήριξαν οι τέσσερις παριστάμενοι στη συζήτηση, ούτε για τις συμφωνίες ή τις διαφωνίες τους. Πολλά χρόνια αργότερα, το 1992, ο Φιντέλ θα έλεγε: ¨Δε μας άρεσαν οι πύραυλοι, έβλαπταν την εικόνα της επανάστασης στη Λατινική Αμερική. Οι κεφαλές θα μας μετέτρεπαν σε στρατιωτική βάση των Σοβιετικών, αλλά, από την άλλη, σκεφτήκαμε ότι θα ενισχύονταν έτσι το σοσιαλιστικό μπλοκ». Το γεγονός πάντως είναι ότι οι συμμετέχοντες σ’ αυτή τη συνάντηση αποφάσισαν υπέρ της ρωσικής πρότασης.

[…] Στις 13 Αυγούστου ο Σοβιετικός πρέσβης Αλεξέγεφ παραδίδει στον Φιντέλ το κείμενο της διμερούς συμφωνίας για την εγκατάσταση των βάσεων για τους πυραύλους. Ο Φιντέλ, αφού πρώτα το ελέγχει, το παραδίδει με την σειρά του στον Τσε για να το πάει στην ΕΣΣΔ. Η κατάσταση εξελίσσεται ραγδαία. Στις 27 Αυγούστου ο κομαντάντε Γκεβάρα καταφθάνει στη Μόσχα με τον Εμίλιο Αραγονές, υπό το πρόσχημα μιας επίσκεψης για την τακτοποίηση «οικονομικών υποθέσεων». Στις 30 του μήνα θα συναντηθεί με το Νικίτα στη ντάτσα του στην Κριμαία. Παρά το γεγονός ότι ο Τσε επιμένει να δημοσιοποιηθεί η συμφωνία, ο Νικίτα απορρίπτει την πρόταση. Επίσης δεν υπογράφει το κείμενο, κατά πάσα πιθανότητα για να εμποδίσει τη διαρροή της πληροφορίας απ’ τους Κουβανούς.

Σημείωση: Στο διάστημα που ακολουθεί ο Τσε παρακολουθεί τα τεκταινόμενα από την Αβάνα, συνεχίζοντας το πρόγραμμα του που περιλαμβάνει από μεροκάματα εθελοντικής εργασίας σε υφαντουργία μέχρι συνεδριάσεις με συνεργάτες στο υπουργείο Βιομηχανίας. Στις 17 Οκτωβρίου ο Τσε υποδέχθηκε στην Αβάνα τον φίλο του, αλγερινό επαναστάτη Μπεν Μπέλα που ταξίδεψε στην Κούβα για υπογραφή διμερών συμφωνιών.

[…] Στις 7 το απόγευμα της 22ης Οκτωβρίου ο πρόεδρος Κέννεντι απευθύνεται στο έθνος μέσω ενός τηλεοπτικού μηνύματος διάρκειας δεκαεφτά λεπτών γνωστοποιώντας «τις αναμφισβήτητες αποδείξεις για την ύπαρξη βάσεων στην Κούβα» και αναφέρει ότι θα επιβληθεί στους Κουβανούς καραντίνα και αποκλεισμός. Σε άμεση απάντηση, τα σοβιετικά πλοία που βρίσκονταν εν πλω παίρνουν διαταγές να αγνοήσουν τον αποκλεισμό. Την επόμενη μέρα η Κούβα τίθεται σε πολεμικό συναγερμό. Ο Αργεντινός δημοσιογράφος Αδόλφο Γκίλι θα επισημάνει: «Ήταν λες κι έβρισκε διέξοδο μία μακροχρόνια συσσωρευμένη ένταση, λες και όλη η χώρα με ένα στόμα έλεγε: «Επιτέλους». Ο Τσε ορίζεται αρχηγός του Δυτικού Τμήματος Στρατού και κατευθύνεται στο Πιναρ ντελ Ρίο. Σύμφωνα με τον Ταμάγιο, τον υπασπιστή του, ο Τσε πίστευε ότι ο πόλεμος θα ξεσπούσε από στιγμή σε στιγμή και ότι η εισβολή αυτή τη φορά θα γινόταν πράγματι από εκείνη την περιοχή (σ.σ: η πρώτη εισβολή ήταν στον Κόλπο των Χοίρων). Εγκαθιστά το γενικό αρχηγείο του στη σπηλιά του Λος Πορτάλες, στα ριζά των λόφων που κυκλώνουν την κοιλάδα του Σαν Άντρες ντε Καϊγουανάμπο, στις όχθες του ποταμού Σαν Ντιέγο. Μία φυσική σπηλιά που είχε τροποποιηθεί ελάχιστα κατά την προεπαναστατική εποχή από τον τσιφλικά Κορτίνα, ο οποίος είχε φτιάξει μερικά σκαλοπάτια και είχε φαρδύνει την είσοδο. Η σπηλιά ήταν μεγαλειώδης, αλλά στο εσωτερικό της, με αυστηρή τάξη, είχαν στηθεί τμήματα, ασύρματοι, μερικά κρεβάτια εκστρατείας, δύο εστίες μαγειρέματος κι ένα τραπέζι φτιαγμένο από μια πέτρινη πλάκα βαλμένη πάνω σε δυο στύλους από πέτρες. Σταλακτίτες, χελιδόνια τη μέρα και νυχτερίδες τη νύχτα.

Ο Τσε κινήθηκε ολοταχώς και, πιστεύοντας ότι ο πόλεμος τον περίμενε στη γωνία, άρχισε να οργανώνει αποθήκες πυρομαχικών σε σπηλιές και οροσειρές και πέρασε από χαρακώματα και καταλύματα μιλώντας με τους άντρες και τονώνοντας το ηθικό τους. Το σχέδιο ήταν η οργανώσουν μια πρώτη γραμμή άμυνας ακολουθώντας τα διδάγματα της εμπειρίας τους στον Κόλπο των Χοίρων, κι έπειτα, σε περίπτωση που οι εισβολείς κατάφερναν να σχηματίσουν ένα μέτωπο στην παραλία, να αναδιπλωθούν σε έναν ανταρτοπόλεμο στη Σιέρα ντε λος Όργκανος. Κατά τη διάρκεια εκείνων των ημερών της επιφυλακής ο Τσε επιθεωρούσε την περιοχή που βρισκόταν υπ’ ευθύνη του και τις νύχτες διάβαζε και έπαιζε σκάκι. […]

Όταν ο κίνδυνος ενός πυρηνικού πολέμου έχει τελειώσει και έχει οριστικοποιηθεί η συμφωνία Κέννεντι-Χρουστσώφ, η ένταση σταδιακά μειώνεται. Ο Τσε επιστρέφει στην Αβάνα.

Η Ίλδα Γκαδέα (σ.σ: η πρώτη σύζυγος του Τσε με την όποια είχε πάρει διαζύγιο), που επιστρέφει από τη δουλειά της, θα ανακαλύψει έκπληκτη ότι ο Τσε βρίσκεται στο σπίτι της: «Βρήκα τον Ερνέστο πενταβρώμικο, με τις αρβύλες του καταλασπωμένες, να παίζει στο διαμέρισμα με τη μικρή (…) να παίζει και με το σκυλί». Μετά την εγγύτητα του θανάτου, η επιστροφή στη ζωή. Σε ένα άρθρο γραμμένο εκείνες τις μέρες – και που δεν έμελλε να δημοσιευτεί παρά μόνο μετά το θάνατο του – με τίτλο «Τακτική και στρατηγική της λατινοαμερικάνικης επανάστασης», έκανε έναν σκληρό απολογισμό της κρίσης: «Είναι το ανατριχιαστικό παράδειγμα ενός λαού που είναι διατεθειμένος να αιματοκυλιστεί σε μια πυρηνική επίθεση προκειμένου οι στάχτες του να γίνουν το τσιμέντο για νέες κοινωνίες και, όταν γίνεται χωρίς κανείς να ζητήσει τη γνώμη του μια συμφωνία βάσει της οποίας αποσύρονται οι ατομικοί πύραυλοι, δεν αναστενάζει ανακουφισμένος, δε νιώθει ευγνωμοσύνη για την ανακωχή – ρίχνεται στην παλαίστρα για να δώσει τη δική του, μοναδική φωνή, διατρανώνοντας τη μαχόμενη θέση του, δική του και μοναδική, και, πιο πέρα ακόμα, την απόφαση του να παλέψει ακόμα κι’ αν είναι μόνος».  

Είναι φανερό ότι ο Γκεβάρα αισθάνεται οργή για την συμφωνία απόσυρσης των πυραύλων, πίσω απ’ την πλάτη της κουβανικής κυβέρνησης. 

Όπως κάθε φορά που αισθάνεται οργή, ο Τσε θα βυθιστεί σε μία εύγλωττη επίμονη σιωπή [..] και θα αφιοσιωθεί πλήρως στα καθήκοντα του στον τομέα της βιομηχανίας, κρυμμένος απ’ τον κόσμο. Ο Σαβέριο Τουτίνο, ανταποκριτής τότε της ιταλικής κομμουνιστικής εφημερίδας L’ Unita, προσπαθεί να του πάρει συνέντευξη και βρίσκεται αντιμέτωπος με την άρνηση του Τσε. [..] Ο Τουτίνο θα κατέθετε αργότερα: «Είχε μια μυστηριώδη αύρα που απέρρεε από την σιωπή και τις αριστερές του θέσεις, την άρνηση των προνομίων, τη νυχτερινή δουλειά… Κυκλοφορούσε η φήμη ότι ο Τσε είχε θελήσει να ρίξει στα αμερικανικά αεροπλάνα στη διάρκεια της κρίσης». 

Αποσπάσματα απ’ τη βιογραφία του Τσε γραμμένη απ’ τον Πάκο Ιγνάσιο Τάϊμπο ΙΙ με τίτλο «Ερνέστο Γκεβάρα, γνωστός και ως Τσε», Εκδόσεις Κέδρος, 2005, σελ. 572-582.

Η Κρίση των Πυραύλων, η διπλωματία Χρουστσώφ και η συμφωνία που έβαλε τέλος στον κίνδυνο πυρηνικού πολέμου συνεχίζει να αποτελεί ζήτημα προς μελέτη. Μια δεκαετία περίπου αργότερα, ο Φιντέλ αναγνώρισε ότι η επιλογή των σοβιετικών ήταν συνετή, ασχέτως του αν έγινε χωρίς προηγούμενη συνεννόηση με τον ίδιο και την κουβανική ηγεσία. Γράφει ο Τέρενς Κάννον στο βιβλίο του «Η Επαναστατική Κούβα» (Εκδ. Χοσέ Μαρτί): 

Καθώς περνούσαν τα χρόνια και οι Ενωμένες Πολιτείες δεν εισέβαλαν στο νησί, οι ηγέτες της Κούβας κατάλαβαν ότι είχαν υποτιμήσει τη σύνεση της σοβιετικής απόφασης να απομακρύνουν τους πυραύλους. Το 1974 ο Φιντέλ ρωτήθηκε τι νόμιζε για τον τρόπο που επιλύθηκε η κρίση: 

«Λοιπόν, δεν ήμασταν εντελώς ευχαριστημένοι με τα αποτελέσματα της Κρίσης των Πυραύλων. Αλλά αν είμαστε ρεαλιστές, και πάμε πίσω στην ιστορία, καταλαβαίνουμε ότι η δική μας στάση δεν ήταν σωστή. Οι Ρώσοι πίστευαν ότι από εκείνες τις διαπραγματεύσεις (σ.σ: Χρουστσώφ-Κέννεντι) δύο αντικειμενικοί σκοπό θα πετυχαίνονταν: η υπόσχεση να μη γίνει εισβολή στην Κούβα από τη μια μεριά και από την άλλη, η εξάλειψη του κινδύνου ενός πυρηνικού πολέμου. Δεν έγινε πόλεμος και υπήρξε μια περίοδος χαλάρωσης των διεθνών εντάσεων, αποδείκνύοντας έτσι ότι η σοβιετική θέση ήταν η σωστή». 

Τα αποσπάσματα του κειμένου που ακολουθεί προέρχονται από άρθρο που δημοσιεύθηκε στον «Ριζοσπάστη” στις 14 Ιούνη 1978, στην επέτειο των 50 χρόνων από τη γέννηση του Τσε. Το ενδιαφέρον άρθρο υπογράφει ο Φώντας Λάδης, δημοσιογράφος, συγγραφέας αλλά και στιχουργός αγαπημένων, πολιτικού χαρακτήρα, τραγουδιών που μελοποίησαν οι Μάνος Λοϊζος (“Πάγωσε η τσιμινιέρα”, “Το δέντρο”), Μίκης Θεοδωράκης, Θάνος Μικρούτσικος (“Ο Φασισμός”, “Χιλή”, “Τσε Γκεβάρα”) και άλλοι συνθέτες.

Τετάρτη 14 Ιούνη 1978. 

Του Φώντα Λάδη.

Σήμερα συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από τη γέννηση του Τσε. Μόνο πενήντα χρόνια! Αν ο “Κομαντάντε” Τσε Γκεβάρα ζούσε, σήμερα θα ήταν στην πιο ώριμη και δημιουργική του ηλικία. Και θα χαιρόταν μαζί μας, βλέποντας το κόκκινο άστρο να μεσουρανεί και τη σκλαβωμένη Αφρική* – στην οποία είχε ταξιδέψει επανειλλημένα – να ξυπνάει οριστικά από το λήθαργο και τις ταπεινώσεις αιώνων.

Όμως η Ιστορία δεν προχωρεί με τα “αν και με τα “θα”. Αυτή θέλει το Γκεβάρα νεκρό, δολοφονημένο από το καθεστώς του Μπαριέντος στη Βολιβία, στις 9 Οκτώβρη 1967, ενώ προσπαθούσε να δημιουργήσει αντάρτικο σ’ ένα στρατηγικό σημείο των Άνδεων (όπως είναι γνωστό η Βολιβία περιτριγυρίζεται από άλλες πέντε χώρες).

Ό,τι κι αν γράφτηκε γύρω από την προσωπικότητα του – και γράφτηκαν πολλά – το αναμφισβήτητο είναι πως ο “Τσε” ήταν ένα αυθεντικό κομμάτι της λατινοαμερικάνικης επανάστασης και πως η ζωή και ο θάνατος του σφραγίστηκαν από τη γεμάτη ανατάσεις, αλλά και δυσκολίες και, προβληματισμούς πορεία της. Αναμφισβήτητο είναι ακόμα πως στη ζωή του ταυτίστηκε ιδιαίτερα με την κουβανέζικη επανάσταση, που τον κάλυψε με τη στοργή και την υπευθυνότητα της, ως το θάνατο του και μετά απ’ αυτόν.

[…] Πρώτος από τα πέντε παιδιά μιας φιλελεύθερης, με αριστερές σχεδόν παραδόσεις μεσοαστικής οικογένειας, ξεχώρισε από μικρός γιά το πάθος του στο διάβασμα, την αγάπη του στον αθλητισμό και την εχθρότητα του στον καθιερωμένο, αστικό τρόπο εκπαίδευσης. Οι συμμαθητές του θυμούνται πως λάτρευε την ποίηση του Νερούντα, πως εκτός από τα Ισπανικά μιλούσε και διάβαζε επίσης στα αγγλικά και στα γαλλικά και πως η αυτομόρφωση του ήταν πολύπλευρη.

[…] Είναι στη Γουατεμάλα, όταν γίνεται ο βομβαρδισμός της χώρας από τους Αμερικανούς, σε αντίποινα για την απαλλοτρίωση των τεράστιων εκτάσεων που εκμεταλλεύονταν η “Γιουνάϊτεντ Φρούϊτ Κόμπανυ” από το ριζοσπαστικό καθεστώς του Τζάκομπο Άρμπενς. Μέσα απ’ αυτή την εμπειρία κι’ απ’ το γεγονός πως δεν υπήρξε οργανωμένη αντίσταση στην επιδρομή, ο 25χρονος γιατρός βγάζει ακόμα ένα δίδαγμα: πως σε καμία χώρα της Αμερικής η αστική τάξη δε μπορεί να ηγηθεί – κι αν ακόμα ήθελε – μιάς λαϊκής νικηφόρας επανάστασης.

[…] Την άνοιξη του 1965 όλοι – και πρώτη απ’ όλους η ΣΙΑ – διαπιστώνουν ότι ο Τσε “χάθηκε” από την Κούβα. Γύρω από την εξαφάνιση του διατυπώνονται κάθε είδους εικασίες. Μόνο στις 3 Οχτώβρη – όταν δηλαδή έχουν εκλείψει οι λόγοι ασφαλείας – ο Κάστρο διαβάζει στην τηλεόραση το γράμμα που του έστειλε φεύγοντας ο Γκεβάρα. […] Ο κόσμος θα ξαναμάθει για τον Τσε, τον Οχτώβρη του 1967 όταν, μετά από σκληρή μάχη, άοπλος και τραυματισμένος, πιάνεται στην περιοχή της Σάντα Κρουζ της Βολιβίας, μεταφέρεται στο χωριό Χιγκέρας, ανακρίνεται, βασανίζεται και τελικά δολοφονείται εν ψυχρώ.

[…] Ο Γκεβάρα πρόλαβε ν’ αφήσει αρκετά κείμενα, μέσ’ απ’ τα οποία μπορεί κανείς ναρθει σ’επαφή μ’έναν πλούσιο προβληματισμό γιά τα βασικά ζητήματα που μπαίνουν στο εθνικοδημοκρατικό στάδιο της επανάστασης και στά πρώτα βήματα της οικόδομησης του σοσιαλισμού, σε μιά χώρα σαν την Κούβα. Εκτός από τις απόψεις του για την ανάγκη μιάς ενιαίας στρατηγικής της επανάστασης στη Λατινική Αμερική και για το ρόλο των αγροτικών μαζών σ’αυτήν, έχουμε και πολλά γραφτά του για τη σημασία του υποκειμενικού και του αντικειμενικού παράγοντα στην επανάσταση, για την αξία των ηθικών κριτηρίων στην οικοδόμηση της νέας κοινωνίας και για άλλα πολλά θέματα που απασχόλησαν έντονα την κουβανέζικη επανάσταση στα πρώτα της χρόνια.

Το κύριο, ωστόσο, δίδαγμα από τα κείμενα του Γκεβάρα είναι ηθικό. Ο “Τσε” πίστευε πως η αλλαγή του ανθρώπου είναι απόλυτα δυνατή μέσα στην επανάσταση. Χωρίς να παραβλέπει την προτεραιότητα των επαναστατικών αλλαγών στην οικονομική βάση της κοινωνίας, θεωρούσε απαραίτητη την ταυτόχρονη αλλαγή και στις συνειδήσεις γι’ αυτό άλλωστε και πίστευε και στην αναγκαιότητα της πρωτοπορίας. “Για να χτίσουμε το σοσιαλισμό – έλεγε – πρέπει ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ να αλλάξουμε τον άνθρωπο και την οικονομική βάση” (Λόγος του στην Ένωση Νέων Κομμουνιστών της Κούβας το 1962). Η θεώρηση αυτή ήταν σε πλήρη αρμονία με την πεμπτουσία της φιλοσοφίας των Ιδρυτών του επιστημονικού σοσιαλισμού, σύμφωνα με τους οποίους “εξίσου πολύ φτιάχνουν οι συνθήκες τους ανθρώπους, όσο και οι άνθρωποι τις συνθήκες” (Μαρξ-Ένγκελς “Γερμανική Ιδεολογία”).

Ο Γκεβάρα πίστεψε απόλυτα, ότι ο άνθρωπος ολοκληρώνεται μόνο μέσα στη συλλογικότητα και την πράξη. Δηλαδή μέσα στη συντροφικότητα, την κοινωνία και την εργασία. Ένα δεύτερο δίδαγμα είναι η προσήλωσή του στον προλεταριακό διεθνισμό. Ιδιαίτερα πρέπει να προσεχθούν οι αναλύσεις του σχετικά με τις προοπτικές της επανάστασης στην Αφρική. Να τι έλεγε σχετικά: “Σοσιαλισμός ή νεοαποικιοκρατία, αυτό είναι το δίλημμα για όλ την Αφρική στη διαμάχη που ξετυλίγεται τώρα στο Κονγκό” (Συνέντευξη στο περιοδικό “Λιμπερασιόν” της Καζαμπλάνκα). Ακόμα: “Η Αφρική αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο σπουδαία αν όχι το σπουδαιότερο πεδίο μάχης ενάντια σ’ όλες τις μορφές εκμετάλλευσης που υπάρχουν στον κόσμο, ενάντια στον ιμπεριαλισμό, στην αποικιοκρατία, στη νεοαποικιοκρατία. Υπάρχουν μεγάλες δυνατότητες επιτυχίας στην Αφρική αλλά υπάρχουν επίσης πολλοί κίνδυνοι. Ανάμεσα σ’αυτούς είναι η δυνατότητα διαίρεσης των αφρικάνικών λαών, που μεγαλώνει συνέχεια (από συνέντευξη του στο περιοδικό “Αφρικανική Επανάσταση”). 

* Την εποχή που γράφτηκε το άρθρο συνεχίζονταν ο εμφύλιος πόλεμος στην Αγκόλα, με την Κούβα να έχει αποστείλει στρατιωτικές ενισχύσεις υπέρ των ανταρτών που μάχονταν ενάντια στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.

Το τραγούδι «Τσε Γκεβάρα» σε στίχους Φώντα Λάδη και μουσική Θ.Μικρούτσικου:

Ο Τσε επισκέφτηκε για πρώτη φορά την Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας το Νοέμβρη του 1960, ως επικεφαλής κουβανικής αντιπροσωπείας. Το Ελληνικό Αρχείο Τσε Γκεβάρα δημοσιεύει, σε ελληνική μετάφραση, ένα σπάνιο ντοκουμέντο που περιλαμβάνει τα πρακτικά των συνομιλιών μεταξύ του Τσε Γκεβάρα και του ηγέτη της Λ.Δ. της Κίνας Μάο Τσε Τουνγκ. Πηγή του κειμένου είναι τα Αρχεία του Κινεζικού Υπουργείου των Εξωτερικών (PRC FMA,  No. 202-00098-01).

19 Νοέμβρη 1960, 4:20 μμ – 6:30 μμ, Τζονγκ Ναν Χάι, Πεκίνο.

[ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΠΟ ΜΕΡΟΣ ‘Α ]

Μάο: Οι ΗΠΑ δεν επιθυμούν την ύπαρξη εθνικής αστικής τάξης στην Κούβα. Είναι παρόμοια περίπτωση με αυτήν της Ιαπωνίας στην Κορέα και του βορειοανατολικού τμήματος της Κίνας (Μαντζουρία), όπως και με τη Γαλλία στο Βιετνάμ. Δεν επέτρεπαν στους ντόπιους την ανάπτυξη μεγαλύτερων εργοστασιακών μονάδων.

ΓΚΕΒΑΡΑ: Αυτό το φαινόμενο μοιάζει με αυτό που συνέβη στη Λατινική Αμερική. Προκειμένου να καταστρέψει τις φεουδαρχικές δυνάμεις, ο Ιμπεριαλισμός ενίσχυσε τις εθνικές αστικές τάξεις. Η εθνική μπουρζουαζία ζήτησε πιθανόν για αύξηση του φόρου στις εισαγωγές. Αλλά αυτή (η εθνική μπουρζουαζία) δεν υποστήριξε το εθνικό συμφέρον – στην πραγματικότητα ταυτίστηκε με τον Ιμπεριαλισμό.

Μάο: Έχω μια ερώτηση. Σχετίζεται η βραζιλιάνικη βιομηχανία του χάλυβα με αμερικανικά κεφάλαια;

ΓΚΕΒΑΡΑ: Βασικές μεταλλουργικές βιομηχανικές μονάδες της Βραζιλίας κατασκευάστηκαν με αμερικανικά κεφάλαια.

Ζου Ενλάι: Τι ποσοστό διαθέτουν τα αμερικανικά κεφάλαια; Η Βραζιλία παράγει 1.6 εκατομμύρια τόνους χάλυβα (ετησίως).

ΓΚΕΒΑΡΑ: Το συνολικό ποσό του κεφαλαίου για το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Βραζιλίας δεν είναι ξεκάθαρο. Αλλά, σε τεχνολογικό επίπεδο, βασίζεται εξ’ ολοκλήρου στις ΗΠΑ. Η Βραζιλία είναι μια μεγάλη χώρα και παρ’ όλα αυτά δεν υπάρχει επί της ουσίας σημαντική διαφορά μεταξύ αυτής και άλλων λατινοαμερικανικών χωρών.

Μάο: Έχω μια άλλη ερώτηση. Σας πήρε περισσότερα από δύο χρόνια, απ’ την στιγμή που φτάσατε στην Κούβα, για να φτάσετε στην τελική νίκη. Ενώσατε τους χωρικούς και κερδίσατε. Υπάρχει καμία πιθανότητα να ακολουθήσουν και άλλες λατινοαμερικάνικες χώρες αυτό το μοντέλο (της επανάστασης);

ΓΚΕΒΑΡΑ: Η ερώτηση αυτή δεν μπορεί να απαντηθεί με γενικότητες. Πράγματι, έχετε περισσότερη εμπειρία και πείρα στην ανάλυση τέτοιων ζητημάτων σε σχέση με μας. Κατά τη γνώμη μου, η Κούβα αντιμετώπισε μια (αντικειμενικά) δυσκολότερη κατάσταση σε σχέση με άλλες λατινοαμερικάνικες χώρες. Υπήρχε, παρ’ όλα αυτά, ένας μόνο θετικός (για ‘μας) παράγοντας: πετύχαμε τη νίκη εκμεταλλευόμενοι την απροδεξία των ιμπεριαλιστών. Οι ιμπεριαλιστές δεν εστίασαν τις δυνάμεις τους στο να μας αντιμετωπίσουν. Πίστεψαν πως ο Φιντέλ θα τους ζητούσε δάνεια μετά τη νίκη και θα συνεργάζονταν μαζί τους. (Σε αντίθεση με αυτό) η απαρχή μιας επανάστασης σε άλλες λατινοαμερικάνικες χώρες θα αντιμετώπιζε παρόμοιο κίνδυνο με αυτόν της Γουατεμάλα – την στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ με χρήση πεζοναυτών.

Μάο: Υπάρχουν διαφορές στην εσωτερική κατάσταση των διαφόρων λατινοαμερικανικών χωρών;

ΓΚΕΒΑΡΑ: Πολιτικά μιλώντας, υπάρχουν (διαφορές). Αλλά σε κοινωνικό επίπεδο, όλες αυτές οι χώρες ανήκουν σε δύο με τρεις κατηγορίες. Σε τρείς χώρες υπάρχει συνεχιζόμενη ένοπλη διαμάχη. Στην Παραγουάη, τη Νικαράγουα και τη Γουατεμάλα.

Μάο: Οι ΗΠΑ τώρα έχουν στρέψει το βλέμμα τους στη Γουατεμάλα και τη Νικαράγουα.

ΓΚΕΒΑΡΑ: Στην Κολομβία και το Περού αναδεικνύεται η πιθανότητα (δημιουργίας) μεγάλου λαϊκού επαναστατικού κινήματος.

Μάο: Στο Περού η πλειοψηφία του λαού χρειάζεται γη (για καλλιέργεια). Στην Κολομβία επίσης.

ΓΚΕΒΑΡΑ: Η περίπτωση του Περού είναι ενδιαφέρουσα. (Εκεί) υπήρχε πάντα η παράδοση ενός πρωτόγονου κομμουνισμού. Οι ισπανοί, κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας τους, έφεραν την φεουδαρχία και την σκλαβιά. Αλλά ο πρωτόγονος κομμουνισμός δεν έσβησε. Αντιθέτως, διασώζεται μέχρι σήμερα. Το Κομμουνιστικό Κόμμα κέρδισε τις εκογές στο Κούζκο. Αυτός ο αγώνας (για τη νίκη των κομμουνιστών στις εκλογές) συνδιάζεται με αγώνα φυλετικό. Πολλοί αυτόχθονες ινδιάνοι ζούνε στο Περού, όμως μόνο λευκοί και οι λευκο-ινδιάνοι “μεστίζος” δικαιούνται να κατέχουν γη.

Μάο: Ο ντόπιος πληθυσμός είναι περίπου 9 με 10 εκατομμύρια, ενώ οι ισπανοί (σ.σ: εννοεί τους λευκούς) υπολογίζονται σε μόνο δέκα χιλιάδες.

ΓΚΕΒΑΡΑ: Αυτοί οι αριθμοί ενδέχεται να είναι υπερβολικοί. Το Περού έχει πληθυσμό 12 εκατομμύρια, εκ των οποίων τα 10 είναι ντόπιοι και τα 2 λευκοί (Ισπανοί).

Μάο: (Το Περού) μοιάζει με τη Νότιο Αφρική. Η Νότιος Αφρική έχουν μόνο 3 εκατομμύρια βρετανούς.

Ζου Ενλάϊ: Υπάρχουν 3 εκατομμύρια βρετανοί, ένα εκατομμύριο ολλανδοί, ένα εκατομμύριο μιγάδες, 8 εκατομμύρια μαύροι και μισό εκατομμύριο ινδοί. Οι άνθρωποι των τελευταίων δύο φυλών ζουν στις πλέον άθλιες συνθήκες. Μόνο οι λευκοί έχουν δικαίωμα ψήφου.

ΓΚΕΒΑΡΑ: Στο Περού υπάρχει ακόμη καθεστώς σκλαβιάς. Η πώληση γης συνοδεύεται συνήθως με πώληση και ανθρώπων (σκλάβων).

Ζου Ενλάϊ: Όπως στο Θιβέτ παλαιότερα.

Μάο: Η κατάσταση στην Κολομβία είναι κάπως διαφορετική, έτσι δεν είναι;

ΓΚΕΒΑΡΑ: Το φεουδαρχικό σύστημα στην Κολομβία είναι πιο αδύναμο αλλά στην χώρα έχει ισχυρή παρουσία η Καθολική Εκκλησία. Οι γεωκτήμονες και η Εκκλησία συντάσσονται με τις ΗΠΑ. Οι αυτόχθονες ινδιάνοι είναι φτωχοί, αλλά όχι σκλάβοι. Στην Κολομβία δραστηριοποιούνταν αντάρτικες δυνάμεις αλλά τώρα έχουν σταματήσει να πολεμούν.

Μάο: Διατηρεί η Κούβα διπλωματικές σχέσεις με άλλες λατινοαμερικάνικες χώρες;

ΓΚΕΒΑΡΑ: Αρκετές χώρες συνωμότησαν μεταξύ τους και σκλήρυναν την στάση τους έναντι της Κούβας, όπως η Αϊτή, η Δομινικανή Δημοκρατία και η Γουεταμάλα. Η Κολομβία, το Ελ Σαλβαδόρ και η Ονδούρα απο κοινού ανακοίνωσαν πως ο κουβανός πρέσβης είναι persona non grata (ανεπιθύμητος). Η Βραζιλία απέσυρε τον πρέσβη της, για διαφορετικό όμως λόγο.

Ζου Ενλάϊ: Επομένως πρόκειται για 7 χώρες.

Μάο: Σε αυτήν την περίπτωση η Κούβα διατηρεί (διπλωματικές σχέσεις) με τις περισσότερες χώρες: 19 μείον τις 7 μας κάνουν 12.

ΓΚΕΒΑΡΑ: Η Κούβα δεν διατηρεί (διπλωματικές) σχέσεις με τις πρώτες τρεις (σ.σ: Αϊτή, Δομ. Δημοκρατία, Γουατεμάλα). Στις άλλες τέσσερις (σ.σ: Κολομβία, Ελ Σαλβαδόρ, Ονδούρα και Βραζιλία) υπάρχουν διπλωματικοί εκπρόσωποι, αλλά όχι κουβανός πρεσβευτής. Για τους Κουβανούς το να ταξιδέψουν στη Βραζιλία είναι σαν να πηγαίνουν στην άλλη πλευρά του λεγόμενου “σιδηρούν παραπετάσματος”.

Μάο: Ποιά είναι η φύση των πολέμων στη Γουατεμάλα και τη Νικαράγουα; Πρόκειται περί πάλης των λαών;

ΓΚΕΒΑΡΑ: Δε μπορώ να σας δώσω ακριβή απάντηση. Η αίσθηση μου είναι ότι ο πόλεμος στη Γουατεμάλα εμπεριέχει στοιχεία λαϊκής πάλης (του λαού) ενώ στη Νικαράγουα είναι ένας τυπικός πόλεμος […] Αυτή είναι μια αντικειμενική άποψη.

Μάο: Σχετίζονται τα γεγονότα στη Γουατεμάλα με τον Άρμπενς;

ΓΚΕΒΑΡΑ: Πρόλαβα να δω την διακύρηξη του Άρμπενς πρωτού αναχωρήσω για την Κίνα. Η Επανάσταση εκεί έχει λαϊκά χαρακτηριστικά.

Μάο: Βρίσκεται στην Κούβα τώρα ο Άρμπενς;

ΓΚΕΒΑΡΑ: Ναι, στην Κούβα.

Μάο: Έχει ταξιδέψει στην Κίνα και την Σοβιετική Ένωση. Είναι ενδιαφέρον άνθρωπος.

ΓΚΕΒΑΡΑ: Τον εμπιστευόμαστε. Έκανε λάθη στο παρελθόν, αλλά είναι έντιμος και πρέπει να τον εμπιστευόμαστε.

(Η συζήτηση διακόπτεται)

(Ο Μάο Τσε Τουνγκ προσκάλεσε τα μέλη της κουβανικής αποστολής σε δείπνο. Ακολούθησε, μεταξύ άλλων, ο εξής διάλογος όπως καταγράφτηκε στα επίσημα πρακτικά).

Ζου Ενλαϊ: Διάβασα την περίληψη του πρόσφατου άρθρου σας της 5ης Οκτώβρη (σ.σ: αναφέρεται στο άρθρο του Τσε που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Verde Olivo και αναφέρεται στην επαναστατική ιδεολογία στην Κούβα) και τα ζητήματα που θέσατε. Θα μπορούσατε να θεωρηθείτε διανοούμενος.

ΓΚΕΒΑΡΑ: Είμαι (ακόμη) μακριά απ’ το να θεωρούμαι διανοούμενος.

Μάο: Είστε όμως συγγραφέας. Και γω επίσης διάβασα την περίληψη του άρθρου σας και συμφωνώ πολύ με το σκεπτικό σας. (Το άρθρο) Θα μπορούσε να επηρεάσει εξελίξεις στη λατινική Αμερική.

Ζου Ενλαϊ: Έχετε φέρει μαζί σας το πλήρες κείμενο;

ΓΚΕΒΑΡΑ: Θα προσπαθήσω να το βρω.

Μάο: Έχετε θέσει τρία βασικά θέματα στο άρθρο σας: Οι λαοί μπορούν να νικήσουν τους αντεπαναστάτες. Δεν χρειάζεται να περιμένουν μέχρι να είναι όλες οι συνθήκες ώριμες για να ξεκινήσουν μια επανάσταση. Ποιό ήταν το τρίτο ζήτημα;

ΓΚΕΒΑΡΑ: Το τρίτο ζήτημα είναι ότι στη Λατινική Αμερική το βασικό καθήκον του αγώνα βρίσκεται στις αγροτικές περιοχές.

Ζου Ενλαϊ: Είναι πολύ σημαντικό να συνδέεις την επανάσταση με τις αγροτικές, επαρχιακές περιοχές.

ΓΚΕΒΑΡΑ: Έχουμε δώσει μεγάλο βάρος σε αυτό.